 |
 |
Love.az |  |
 |
 Avstriya-Macarıstan krallıqları və ölkələri: Sisleytaniya (Avstriya İmperiyası[1]): 1. Bohemiya, 2. Bukovina, 3. Karantaniya, 4. Karniola, 5. Dalmatiya, 6. Qalisya, 7. Avstriya Litoralı, 8. Aşağı Avstriya, 9. Moraviya, 10. Zalsburq, 11. Sileziya, 12. Ştiriya, 13. Tirol, 14. Yuxarı Avstriya, 15. Forarlberq; Transleytaniya (Macarıstan krallığı[1]): 16. Əsas Macarıstan 17. Xorvatiya-Slavoniya; Avstriya və Macarıstanın birgə idarəsində: 18. Bosniya və Herseqovina (Avstriya-Macarıstan kondominiumu) |
Avstriya-Macarıstanın süqutu — Avstriya-Macarıstan imperiyası Birinci Dünya müharibəsində məğlubiyyətdən sonra, 1918-ci ilin payızında dağılmışdır.[2] İkiyarıqlı monarxiya olan bu imperiyanın süqutu Mərkəzi Avropa və Balkanlarda bir sıra yeni dövlətlərin meydana çıxmasına, eləcə də geosiyasi sərhədlərin köklü dəyişməsinə səbəb oldu.[3]
Avstriya–Macarıstan imperiyası 1867-ci ildə Avstriya imperiyası ilə Macarıstan krallığı arasında imzalanmış Avstriya–Macarıstan kompromisi nəticəsində yaradılmış ikiyarıqlı monarxiya idi.[4] Bu siyasi qurumda hər iki hissənin – Sisleytaniya (Avstriya) və Trasleytaniyanın (Macarıstan) öz parlamenti və hökuməti olsa da, imperiyanı birləşdirən ümumi ordu, xarici siyasət və maliyyə strukturu mövcud idi.[5] 1914-cü ildə arxidük Frans Ferdinandın Saraybosnada öldürülməsi Avstriya–Macarıstan tərəfindən Serbiyaya qarşı müharibə elanına, bu isə Birinci Dünya müharibəsinin başlamasına səbəb oldu. İmperiya müharibənin ilk illərində Almaniya İmperiyası ilə birlikdə Mərkəzi Dövlətlərin tərkibində vuruşurdu. Lakin müxtəlif etnik qruplardan ibarət olan Avstriya–Macarıstan ordusu tezliklə zəiflik göstərməyə başladı. Cəbhələrdə ardıcıl məğlubiyyətlər, ərzaq çatışmazlığı və inflyasiya ölkədə narazılığı artırdı.[6]
İmperiya daxilində alman, macar, çex, slovak, polyak, rumın, serb, xorvat, ukraynalı, italyan və digər xalqların mərkəzdənqaçma meylləri güclənirdi. Müharibənin son illərində Çexoslovakiya Milli Şurası, Cənubi slavyanların birlik hərəkatı və Qərbi Ukrayna Xalq Respublikası kimi təşəbbüslər müstəqil dövlətlərin yaradılması istiqamətində real addımlar idi.[7][8]
1918-ci ilin oktyabrında İtaliya ilə Vittorio Veneto döyüşündə Avstriya–Macarıstan ordusunun məğlubiyyəti imperiyanın süqutunu sürətləndirdi. 1918-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında aşağıdakı hadisələr baş verdi[9][10]:
İmperator I Karl taxtdan rəsmi şəkildə imtina etməmişdi, lakin siyasi hakimiyyəti itirmişdi. O, 1921-ci ildə Portuqaliya vasitəsilə Madeira adasına sürgün edildi və orada 1922-ci ildə vəfat etdi.
Avstriya–Macarıstan imperiyasının süqutundan sonra yeni yaranan dövlətlərlə Antanta dövlətləri arasında bir sıra beynəlxalq sülh müqavilələri imzalandı. Bu müqavilələr imperiyanın hüquqi olaraq ləğvini və yeni dövlətlərin sərhədlərinin müəyyən edilməsini təmin edirdi.[11]
Sen-Jermen müqaviləsi 10 sentyabr 1919-cu ildə Avstriya Respublikası ilə Antanta dövlətləri arasında imzalanmışdır. Müqavilənin əsas müddəaları[12]:
Trianon müqaviləsi 4 iyun 1920-ci ildə Macarıstan Respublikası ilə Antanta dövlətləri arasında bağlandı. Bu müqavilə ilə Macarıstan imperiyanın ən böyük ərazi itkilərini yaşayan varisi oldu[13]:
Neuilli-sur-Seine müqaviləsi 27 noyabr 1919-cu ildə Bolqarıstan ilə Antanta dövlətləri arasında imzalandı, lakin Avstriya–Macarıstanın süqutu ilə bağlı dolayısı təsirlərə malik idi:
Avstriya–Macarıstanla birbaşa əlaqəsi olmasa da, Osmanlı İmperiyası ilə imzalanmış bu müqavilələr bölgədə ümumi imperiyaların süqutuna aid kontekstdə önəmli idi.
Bu müqavilələr nəticəsində Mərkəzi və Şərqi Avropada çoxmillətli imperiyaların yerinə milli dövlətlər yarandı. Lakin sərhədlərin çəkilməsi bir çox etnik qrupun yeni yaranan dövlətlərin tərkibində azlıq vəziyyətinə düşməsinə və gələcək münaqişələrə səbəb oldu. Xüsusilə Trianon müqaviləsi II Dünya müharibəsinə gedən yolda siyasi radikalizmin artmasına şərait yaratdı.
Headlam, James Wycliffe. Austria-Hungary // Kisholm, Hyu (redaktor). Britannika Ensiklopediyası. 3 (XI). Cambridge University Press. 1911. 2–39.
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|