 |
 |
Love.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Toğrul bəy, Sultan Toğrul və ya Tuğrul bəy Əbu Talib Məhəmməd ibn Mikail (təq. 990[1] – 4 sentyabr 1063, Təcriş[d], Böyük Səlcuq imperiyası) — (385 h.q. / 993 m. – 2 Ramazan 455 h.q. / 4 sentyabr 1063 ) Böyük Səlcuq İmperiyasının qurucusu. O, 1037–1063 illərində Mavəraünnəhr, Böyük Xorasan, İran yaylası və qonşu ərazilər, o cümlədən Cənubi Qafqaz, İraq, Anadolu ərazilərinin bir hissəsi üzərində hökmranlıq etmişdir. Onun hakimiyyəti dövründə Səlcuqlar Abbasi xilafətinin Bağdadda siyasi nəzarətini ələ alaraq İslam dünyasının liderliyini əldə etmişdir.[2]
| Toğrul bəy | |
|---|---|
| türkm. Togrul beg fars. رکنالدین طغرلبک بن سلجوق | |
 | |
Böyük Səlcuqlu dövlətinin I sultanı | |
| 1037 – 1063 | |
| Əvvəlki | vəzifə quruldu |
| Sonrakı | Alp Arslan |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | təq. 990[1] |
| Vəfat tarixi | 4 sentyabr 1063 |
| Vəfat yeri |
|
| Fəaliyyəti | hərbi lider[d] |
| Atası | Mikayıl |
| Ailəsi | Səlcuqlular |
| Dini | Əhlis-Sünnə |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
İsrail və Mikail kimi Səlcuqlu liderlərin vəfatından sonra Səlcuqlar Toğrul bəyin əmrinə tabe olmuş və onun qardaşı Çağrı bəyin rəhbərliyi ilə ərazilərini genişləndirməyə başlamışlar. 1037-ci ildə Səlcuq böyükləri tərəfindən sultan elan edilən Toğrulun adına xütbə oxunmuşdur. Mahmud Qəznəvinin vəfatından sonra Sultan Məsudun hakimiyyətə gəlməsi ilə Səlcuqlar Toğrul bəyin rəhbərliyi altında bir neçə mərhələdə Qəznəvilərlə döyüşmüşlər. Nəticədə, 1040-ci ildə baş verən Dəndənəkan döyüşündə Səlcuqların qələbəsi ilə Qəznəvilərin Böyük Xorasan və ətraf ərazilərdəki hökmranlığı sona çatmış və Səlcuqlar İran və Azərbaycanda yeni bir güc kimi səhnəyə çıxmışlar. Bundan sonra Tuoğrul, paytaxt kimi Nişapurda məskunlaşaraq qardaşı və yaxınlarının dəstəyi ilə öz dövlətini qurmuşdur.
Dəndənəkan döyüşündən sonra Toğrul Səlcuq rəhbərləri ilə birlikdə Abbasi xəlifəsi Qaib-Billahın yanına məktub göndərərək hakimiyyət fərmanı tələb etmiş və müsbət cavab almışdır. 432–446 h.q. illərində İbrahim Yınalın köməyi ilə İran ərazisinin geniş hissələrini, o cümlədən İraq-Əcəm və Cibal bölgələrini zəbt etmiş və bu ərazilərdə Büveyhi hökumətinə son qoymuşdur. Rey şəhərini fəth edərək onu yenidən bərpa etmiş və paytaxt elan etmişdir. Lakin, 443 h.q. ilində İsfahanı ələ keçirdikdən sonra paytaxtını ora köçürmüşdür. Daha sonra Tuğrul Azərbaycanı da öz hakimiyyəti altına almış və Bizansa, həmçinin Şərqi Roma torpaqlarının digər bölgələrinə yürüşlər edərək Səlcuq ərazilərini genişləndirmişdir.
447 h.q. ilində Abbasi xəlifəsinin Bağdada səfər etmək dəvətini qəbul edən Toğrul, Səlcuqlar və Abbasilər arasında yeni bir əlaqə mərhələsinə başlamışdır. 447–451 h.q. illəri arasında Büveyhilərin Bağdad hökumətinə son qoymuş, Məlik Rəhimi əsir almış və adı həmin ərazilərdə xütbələrdə oxunmuşdur. Bağdadı yenidən bərpa edən Toğrul, Çağrı bəyin qızını Abbasi xəlifəsi ilə evləndirərək xilafət ilə əlaqələrini gücləndirmişdir. Daha sonra Cəzirə bölgəsini zəbt etmişdir. Yenidən qardaşı İbrahim Yinalın qiyamını yatıran Toğrul, onu məğlub edərək öldürmüşdür. Fatimilər xilafətinin dəstəkçisi Ərsalan Bəsasiri ilə döyüşərək onu da məğlub etmişdir. 452–455 h.q. illəri arasında, xəlifənin etirazına baxmayaraq, onun qızı ilə evlənmişdir. Bu nikah müxtəlif çətinliklərlə müşayiət olunmuşdur. Nəhayət, 455 h.q. ilində Toğrul varis qoymadan vəfat etmiş və özündən sonra geniş bir imperiya buraxmışdır.
Toğrul bəy dindar bir şəxsiyyət kimi tanınmış, bir çox məscid və məktəb inşa etdirmişdir. Hənəfi məzhəbinə bağlılığı ilə tanınmış, vəziri Əmədülmülk Kundurinin köməyi ilə digər İslam məzhəblərinin fəaliyyətini məhdudlaşdırmışdır. Bəzi mənbələr onu ədalətli və qan tökməkdən çəkinən bir hökmdar kimi təsvir etsə də, başqa mənbələrdə onun və ordusunun zülmkar davranışlarına dair məlumatlar da vardır.
Toğrulun irsi, onun yaratdığı idarəçilik modeli olmuşdur ki, bu model türk siyasi sistemi, bölgənin ənənəvi idarəçilik prinsipləri və Abbasi xilafətindən alınan dini legitimlikdən ibarət idi. Bu idarəçilik modeli sultanlıq mövqeyini yeni bir formaya salaraq fövqəladə səlahiyyətlərə malik mütləq bir hakimiyyət kimi formalaşdırmışdır. Bu hakimiyyət xəlifənin dünyəvi gücünü kölgədə qoymuş, onun yalnız mənəvi liderliyini tanımışdır. Bu vəziyyət xəlifəni Toğrulun istəklərinə tabe olmağa məcbur etmişdir.
Səlcuqilər sülaləsinin siyasi və hərbi tarixi, Səlcuqun Xəzər dənizinin şimal-şərqində və Mavəraünnəhrin şimalında baş verən siyasi və hərbi münaqişələrə qarışması ilə, IV əsrin ikinci yarısında (miladi IX əsrin sonu və X əsrin əvvəlləri) başlamışdır.[2][3]
Səlcuqdan sonra onun oğulları İsrail, Musa Yəbğu və Mikayıl, eləcə də Mikayılın oğulları olan Toğrul bəy və Çağrı bəy Mavəraünnəhr və Xavəzm bölgələrində davam edən münaqişələrdə iştirak etdilər.[2] Onlar başda Samanilər olmaqla müxtəlif hökmdarların xidmətinə girərək, mal-qaraları üçün otlaq yerlərinin təmin ediləcəyinə dair zəmanət alır və hətta digər türklərə qarşı müqavimət göstərirdilər.[4][5][6][7] Samanilər dövrünün sonlarında, bəzi türklər digər türklərlə mübarizə aparmaq üçün əvvəlcə Samanilərə yardım etmiş, düşmənlərini məğlub etmiş, lakin sonradan onlara xəyanət edərək Samanilərdən üz çevirmişlər. Bu məsələdə Səlcuqilər ailəsinin və digər türklərin və ya oğuzların rolu ilə bağlı mübahisələr mövcuddur. Bəzi mənbələrdə Səlcuqilər ittiham edilmiş, digərlərində isə təmizə çıxarılmışlar. Samanilər dövründən sonra Səlcuqilər Qarakhanlılara tabe oldular, onların xidmətində çalışaraq köçəri həyatlarını davam etdirdilər və güclərini artırdılar. Səlcuqilər sülaləsi Qaraxanlı hökmdarlarından biri olan Əli Təginlə əməkdaşlıq edərək, onu 1020-ci ildə Buxaranı ələ keçirməkdə dəstəklədilər. Daha sonra Səlcuqilərdən biri Əli Təginin qızı ilə evləndi və bu evlilik sayəsində Əli Təginin hakimiyyətində xüsusi mövqe qazandı.[8][2][9][10][11][12]
Digər tərəfdən, Mahmud Qəznəvi Qarakhanlıların ərazilərində baş verən iğtişaşlardan istifadə edərək, Əli Təginin zülmündən əziyyət çəkənləri xilas etmək bəhanəsi ilə Mavəraünnəhrə hücum etdi. Əslində, o, Buxara və Səmərqənd üzərində hakimiyyət qurmaq məqsədini gerçəkləşdirmək istəyirdi. Mahmud Qəznəvinin bölgəyə gəlməsi ilə Əli Təgin səhralara qaçdı, müttəfiqi İsrail ibn Səlcuq isə gizləndi.[13][6][10][2]
Fərqli rəvayətlərə görə, İsrail Mahmud Qəznəvinin onu gizləndiyi yerdən tapmasından sonra ələ keçirilmiş, Qəznəyə və daha sonra Hindistana göndərilmiş və ömrünün sonuna qədər orada qalmışdır. Başqa bir rəvayətə görə, Mahmud Səlcuqilərdən birini öz sarayına dəvət etmiş və ailənin böyük nümayəndəsi olan İsrail bu dəvəti qəbul etmişdir. Əvvəldə Mahmud ona qarşı isti və hörmətlə davranmış, lakin sonradan Səlcuqilərin gücündən və çoxsaylı əsgərlərindən xəbər tutaraq onu tərəfdarları ilə birlikdə həbs etmiş və Hindistanda bir qalada saxlamışdır. İsrail həmin qalada vəfat etmişdir.[14][15][10][16]
Mahmud Qəznəvi, Səlcuqilərin üsyan etməsinin qarşısını almaq üçün bu hadisənin təsadüfi və müvəqqəti olduğunu bildirib. Əvvəlcə Səlcuqilər Mahmud Qəznəviyə qarşı üsyan etməyə niyyətlənmiş, lakin onun göndərdiyi mesaj və Qəznəvinin gücünü nəzərə alaraq bu fikrindən daşınmışdır.[17]
Səlcuq türkləri Sultan Mahmud Qəznəvidən Xorasanda məskunlaşmaq və oranın təbii imkanlarından faydalanmaq üçün icazə istədilər. Çünki olduqları bölgədə həm otlaqların azlığı, həm də müxtəlif hökumətlərə bağlı əmirlərin zülmü onları çətin vəziyyətə salmışdı. Sultan Mahmud isə öz güclü ordusuna və Səlcuqların rəhbərlərinin ölümü ilə qüvvələrinin dağıdılacağına inandığı üçün məsləhətçilərinin xəbərdarlıqlarını görməzdən gəldi və türkmanlərin Xorasana daxil olmasına icazə verdi.[18] Bu icazədən sonra onlar Ceyhun çayını keçərək Sərəxs, Fərəvə və Bəverd səhralarında məskunlaşdılar.[15][16] Digər bir rəvayətə görə, onların Nisa və Abivərd arasında yerləşdiyi də bildirilir.[18][10]
Sultan Mahmudun bu qərarına qarşı çıxan ən ciddi şəxs Tus əmiri Ərsalan Cazib idi. O, açıq şəkildə bu qərara etiraz etdi. Ancaq Sultan Mahmud onu "sərt" adlandıraraq xəbərdarlıqlara əhəmiyyət vermədi. Bəzi mənbələr isə türkmanlərin etibarlı hərbi güc olması və onların Xorasandakı varlığından əldə edilən gəlirin Sultan Mahmudun bu qərarı qəbul etməsinə səbəb olduğunu bildirir. Türkmanlər Xorasanda məskunlaşaraq geniş otlaqlardan və zəngin nemətlərdən faydalandılar. Lakin qısa müddət sonra talan və üsyana başladılar. Xalq onların etdiklərindən Sultan Mahmudun yanına şikayət etdi. Sultan isə Ərsalan Cazibə onları yatırmaq əmri verdi. Lakin Ərsalan vəziyyətə nəzarət edə bilmədi və Sultan onu yenidən sərt bir şəkildə məzəmmət etdi. Ərsalan Sultan Mahmuddan şəxsən Xorasana gəlməyi tələb etdi və Sultan 419 h.q. ilində Tus şəhərinə doğru böyük bir qəzəblə yola çıxdı. Sultan Ərsalanla görüşdükdən sonra hadisələrin gedişatı barədə məlumat aldı və ona Səlcuqları məğlub etmək üçün böyük bir ordu verdi. Ərsalan Fərəvə yaxınlığındakı Rabat bölgəsində baş verən döyüşdə türkmanlərə ağır məğlubiyyət yaşatdı. Bu məğlubiyyət zamanı onların bir qismi öldürüldü, digərləri əsir götürüldü, qalanlar isə Bilxan və Dəhistana (Xarəzm bölgəsinin cənub və qərbində yerləşən yerlər) qaçdılar.[9][10]
Bu ağır məğlubiyyətə baxmayaraq, türkmanlər tamamilə məhv edilmədi və yenidən Xorasana qayıtma fürsəti gözləməyə başladılar.[19] Sultan Mahmudun ölümündən sonra, Səlcuqlar yenidən Xorasana qayıtmaq ümidi ilə Sultan Məsvudla məktublaşmalar apardılar və müəyyən öhdəlikləri qəbul etdikdən sonra həmin torpaqlara daxil oldular. Lakin qısa müddət sonra yenidən talançılıq və hücumlara başladılar. Səlcuqların işlərinin irəliləməsinə təsir edən ən mühüm faktorlardan biri Sultan Məsvudun onların təhlükəsini düzgün dəyərləndirə bilməməsi və diqqətini daha çox Hindistana yönəltməsi idi. Bu, nəticədə Sultan Məsvudun ağır məğlubiyyətinə və ölümünə səbəb oldu. Səlcuq türkləri Xorasanda müxtəlif bölgələrdə Sultan Məsvudla bir neçə döyüşdə qarşılaşaraq, hər dəfə onu və ya onun nümayəndələrini məğlubiyyətə uğratdılar.[20][21]
Səlcuqilərin siyasi tarixində Toğrulun ilk dəfə meydana çıxması, onun Yəbğu və Davud ilə birlikdə Əbu əl-Fəzl Suriyə məktub yazması ilə bağlıdır. Məktubda Sultan Məsudla aralarındakı problemlərin həlli üçün vasitəçilik tələb olunmuş və özlərinin ağır vəziyyətini təsvir edərək, Nisa və Fəravə bölgələrinin nəzarətə götürülməsi müqabilində liderlərindən birini girov olaraq göndərməyə hazır olduqlarını bildirmişdilər.[22] Bununla yanaşı, onlar İraq və Xarəzm türkmanlərinin basqınlarının qarşısını almağa, eləcə də Bəlxan dağı, Dəhistan və Ceyhun ətrafındakı üsyanların yatırılmasına sadiq qalacaqlarını vəd etmişdilər. Bu məktublaşmadan sonra Sultan Məsudun səlcuqluların tələbini rədd edərək 426-cı hicri ili (1034-cü miladi) Nisa yaxınlığında baş vermiş hərbi toqquşması ilə Səlcuqilər üçün mühüm mərhələ başlamışdır. Bu döyüşlərdən sonra şəhər Toğrulun nəzarətinə keçmişdir.[23] Bəzi mənbələr bu hadisələri Toğrul və Çağrı bəyin Nişapur və Sərəxsin fəthi ilə eyni dövrə təsadüf etdiyini qeyd edir.[24] 1037-ci ildə Sərəxs yaxınlığında Səlcuqlu və Qəznəvi qoşunları arasında daha bir döyüş baş vermiş və Qəznəvilər ağır məğlubiyyətə uğramışdır.[25] Bu məğlubiyyət Səlcuqluların Xorasan üzərində hərbi üstünlük qazanmasına və Qəznəvi ordusunun zəifləməsinə səbəb olmuşdur. Nəticədə, 428-429-cu hicri illərində Səlcuqlular Xorasanın böyük hissəsini, Bəlx istisna olmaqla, nəzarətə götürmüşdür.[26]
1037-ci ildə Xorasan üzərində tam hakimiyyət qurduqdan sonra, Səlcuqlular Toğrulu öz rəhbərləri seçmiş və onun adına ilk dəfə xütbə oxunmuşdur.[25] Toğrulun ögey qardaşı İbrahim Yınal 200 süvari ilə Nişapuru fəth etmiş və şəhərdə ilk cümə namazında Toğrul adına xütbə oxutdurmuşdur. Qısa müddət sonra Toğrul Nişapura daxil olmuş, burada böyük bir mərasimlə qarşılanmış və Şadiyax bağında qonaqladıqdan sonra Məsud Qəznəvinin taxtına oturmuşdur.[27][28][29][30][31] Bəziləri bu hadisələri 1028-29-cu illərinə də aid edirlər.[2]
Çağrı bəy Nişapuru fəth etdikdən sonra şəhəri talan etmək niyyətində olmuşdur. Ancaq Toğrul, xəlifənin Səlcuqlulardan şəhəri talan etməmək tələbinə əsaslanaraq və öz ali mövqeyinə güvənərək, Çağrı bəyi bu fikirdən daşındırmaq üçün ona 40 min dinar ödəmişdir.[32]
431-ci hicri ilində (1040-cı miladi) Qəznəvilərlə Səlcuqlular arasında ən ağır və mühüm döyüş Dəndənəkan adlı yerdə baş vermişdir. Sultan Məsudun öz qüruru, məsləhətləri dinləməməsi, sadiq xidmətçiləri vəzifədən uzaqlaşdırması, bəzi əsgərlərin Səlcuqlulara qoşulması və digər strateji səhvləri Qəznəvilərin ağır məğlubiyyətinə səbəb olmuşdur. Bu məğlubiyyətdən sonra Sultan Məsud öldürülmüş və Qəznəvilərin Səlcuqlular qarşısında gücü tamamilə tükənmişdir.[25][33][34][35][2][36][23] Dəndənəkan döyüşündəki qələbədən sonra Toğrul və digər Səlcuqlu liderləri, o cümlədən Çağrı bəy və Musa Yəbğu, Abbasi xəlifəsi əl-Qaim Biəmrillahdan məktubla hakimiyyətlərini təsdiqləyən fərman tələb etmişdir. Məktubda Səlcuqluların göstərdiyi xidmətlər, Sultan Mahmudun onlara etdiyi zülm, Sultan Məsudun səhvləri və Dəndənəkan döyüşündə əldə etdikləri böyük qələbə vurğulanmışdır.[37]
Səlcuqlar İran torpaqlarında hakimiyyətə gəldikdən və öz dövlətlərini qurduqdan sonra İranın siyasi mədəniyyətinin təsiri altında, türk ənənə və adətlərinə zidd olaraq, mərkəzi hakimiyyətin gücləndirilməsi və vəfat etmiş sultanın böyük oğlunun taxta keçməsi prinsipinə əsaslanan bir siyasət yürütməyə başladılar. Bu siyasət gələcəkdə bu sülalənin böyükləri arasında qarşıdurma və çəkişmələrə səbəb olaraq, xoşagəlməz nəticələr doğurdu. Türk imperiyasının ilkin idarəçilik sisteminə əsasən, imperatorluğun ərazisi hakim sülalənin iki nüfuzlu üzvünün — xaqan və yabqu adlandırılan şəxslərin nəzarətində idi. Bu sistem çərçivəsində Toğrul bəy və Çağrı bəy Davud rəhbər və idarəedici rolunu öz üzərlərinə götürdülər. Hər iki şəxsin adı xütbələrdə birlikdə çəkilir və pullarda birlikdə həkk edilirdi. Onlardan biri Nişapurda, digəri isə Mərv şəhərində məskunlaşmışdı. Dəndənəkan döyüşündən sonra Səlcuq böyükləri Tuğrulun hakimiyyətini tanıdılar və Türk siyasi sistemi çərçivəsində Toğrul "xaqan" titulunu qazandı. Çağrı isə "yabqu" adını alaraq, öz idarə səlahiyyətlərinə baxmayaraq, Sultan Toğrulun hakimiyyətini qəbul etdi və ona tabe oldu. Bəzi mənbələrdə isə onların mövqelərinin bərabər olduğu bildirilir.[3] Səlcuqlar İrana gəldikdən sonra öz ənənələrinə uyğun olaraq, fəth etdikləri bölgələri böyük məskənlər kimi ailənin nüfuzlu şəxsləri və tabelərində olanlar arasında bölüşdürdülər. Bölgələrin hər biri üçün səlahiyyətli şəxslər təyin olundu və Səlcuq rəhbərləri öz bölgələrinə göndərildi. Bu bölgü nəticəsində Tuğrul İranın mərkəzi hissəsini — Əcəm İraqını idarə etmək səlahiyyətini aldı.[38][39][40]
Türkmanlərin İrana gəlişini yalnız fəthlər, talan və sərvət əldə etmək məqsədi ilə əlaqələndirmirlər. Onların İrana və münbit torpaqlara daimi məskən salmaq məqsədi ilə daxil olduğu düşünülür. Türkmanlər İranın siyasi, hərbi və sosial vəziyyəti ilə tanış olduqdan sonra öz məqsədlərini Xorasanın hüdudlarından kənara çıxararaq İranın sərhədlərindən kənar torpaqları da nəzərdən keçirməyə başladılar.[40] Bu fikri sübut edən məqamlardan biri Tuğrulun özünə "Sultan Mötəzəm" (əzəmətli sultan) titulunu seçməsi idi. Bu titul onun böyük məqsədlərini və tədricən həyata keçirməyi planlaşdırdığı ideyalarını göstərirdi.[2] Tuğrul öz torpaqlarını ailəsinin üzvləri arasında bölüşdürərək həmin ərazilərdə etibarlı qüvvələrin nəzarətini təmin etmişdi. Həmçinin o, qardaşı İbrahim İnəl, Çağrının oğulları Yaquti və Alp Arslan, əmisi oğlu Qutalmış və İsrailin oğlu kimi sadiq və təcrübəli silahdaşlarına güvənərək nəzərdə tutduğu ərazilərin ələ keçirilməsini özünün əsas hədəfi kimi seçmişdi.[41][3]
431 hicri (1040 miladi) ilində Səlcuqların İrana daxil olması zamanı bu ərazi, Vladimir Minorskinin ifadəsi ilə “Deyləmi ara dövrü”nü yaşayırdı. Bu dövrdə Deyləm mənşəli sülalələr, xüsusilə Buveyhilər, İranın şimal və şimal-qərb dağlıq bölgələrində, eləcə də cənubda yerləşən ucqar ərazilərdə – İraq və Fars körfəzi sahillərinə qədər – hakimiyyətdə idilər. Kürd əmirlərindən bəziləri də bu sülalələrlə ittifaq qurmuşdu. Onlardan biri, Hulvanda və Kermanşahda fəaliyyət göstərmiş Həsənviyyə nəslinin varisləri olan Şahincanlı Bəni-Ənəz sülaləsi idi. Digər kürd tayfaları da Kürdüstan, Luristan və Farsın şərq hissəsində təsir və güc sahibi idilər. Eyni zamanda bu kontekstdə Şəbankari kürdləri və Bəni-Mərovvan qeyd edilə bilər. Lakin Bəni-Mərovvan hökmdarı Nəsrəddövlənin ölümündən sonra bu ərazi də Səlcuqların nüfuz dairəsinə keçdi.
Toğrul bəy Xorasan yolu ilə qərbə doğru hərəkət etdikdə, Buveyhilər artıq tənəzzül dövrünü yaşayırdılar. Buveyhilərin idarə sistemi üç ayrı əmirlikdən ibarət olduğu üçün siyasi və coğrafi birliyə malik deyildilər. İdarəetmə gücü İran yaylasının mərkəzi, Fars və İraq arasında parçalanmışdı. Bununla belə, sülalənin qurucuları arasında mövcud olan ailəvi bağlılıq və onların idarəçilik qabiliyyəti bu bölgələr arasındakı əlaqəni qoruyub saxlayırdı. Lakin Əzudüddövlənin (h. 372) ölümündən sonra onun dövründə qurulmuş siyasi birlik dağıldı. Nəticədə sülalənin növbəti nəsli onun siyasi xəttinə qarşı çıxdı.
Buveyhilər əvvəlcə Deyləmli piyada orduya əsaslanırdılar. Daha sonra isə türk süvarilərinin orduya cəlb edilməsi ilə hərbi güclərini artırdılar. Lakin X-XI əsrdə naməlum səbəblərlə Deyləm əsgərlərinin istifadəsi tədricən azaldı və nəticədə əmirliklər tamamilə türk muzdlu əsgərlərinə möhtac vəziyyətə düşdü. Bu türk hərbi dəstələri isə tez-tez üsyanlar edərək əmirlərin nüfuz dairəsindən çıxmağa başladılar. Bu da Buveyhilərin mərkəzi hakimiyyətinin zəifləməsinə səbəb oldu.
Buveyhilərin şiəlik və on iki imam şiəliyi təlimlərinə meyli də əvvəlcə onların hakimiyyətini gücləndirmişdi. Lakin bu siyasət bir müddət sonra təsirini itirdi. Çünki siyasi şiəlik şərqdə hakimiyyəti ələ keçirməkdə uğursuz oldu, İsmaililər isə yalnız məhdud əraziləri nəzarətdə saxlayırdılar. Digər tərəfdən, türklərin yüksəlişi və Abbasi xəlifəsi Qaimin yenidən güc qazanması da xəlifəliyin İraqdakı mövqeyini möhkəmləndirdi.
421-ci hicri (1030 miladi) ilində Büveyhoğullarının hələ də geniş ərazilərə nəzarəti vardı, lakin onlar İranın şimal və mərkəzi hissələrində ciddi hücumlarla üz-üzə idilər. Bu dövrdə şəhərlərdə ya güclü hakimiyyət yox idi, ya da idarə işləri bacarıqsız şəxslərin əlində idi. Bəzi bölgələr isə Buveyhilər ilə yaxın əlaqələrə malik Deyləm mənşəli Kakuyluların əlinə keçmişdi. Lakin bu sülalə də yalnız qısa və qeyri-sabit şəkildə İranın mərkəzində hakimiyyət qura bildi. Əlavə olaraq, İraqda fəaliyyət göstərən türkman tayfalarının İranın şimal və mərkəzindəki mövqelərini genişləndirməsi, xüsusilə Rey və Həmədana olan maraqları, İbn Kakuye kimi hakimlərin planlarına kölgə saldı və sonda onların türkmanlərə tabe olmasına səbəb oldu.
Nəhayət, Türklərin İranda qazandığı qələbələr Qəznəvilər və Buveyhilərin müqavimətini qırdı. Bu da Orta Asiyadan xeyli sayda türkman tayfasının İrana köçməsinə yol açdı.
Toğrul 433-cü hicri ilində (1041–1042-ci miladi), Ziyarilərdən Ənuşirəvan ibn Mənuçöhr ilə onun ordu komandanı Əbu Kaliycar arasında baş vermiş qarşıdurma nəticəsində Gürganda yaranmış siyasi qarışıqlıqdan istifadə edərək bu bölgəyə yürüş etdi. Əhalinin qısa müddətli müqavimətini qırdıqdan sonra oranın sakinlərindən yüz min dinar alaraq, Mərdəviç ibn Bəsunu həmin şəhərə hakim təyin etdi və ondan hər il əlli min dinar xərac ödəyəcəyi barədə öhdəlik alaraq Nişapura qayıtdı.
Daha sonra Mərdəviç ibn Bəsu, Ənuşirəvana qalib gəlmək məqsədilə Sariyə yürüş etdi və nəticədə Ənuşirəvan, hər il otuz min dirhəm ödəməyi və öz ərazilərində Toğrul adına xütbə oxunmasını qəbul etdi. Bu razılaşmadan sonra Mərdəviç, Ənuşirəvanın anası ilə evləndi və bununla da Ənuşirəvan onun itaəti altına keçdi. Bu hadisələr nəticəsində Gürgan və Təbəristan Səlcuqluların hakimiyyətinə daxil oldu.
Səlcuqların Təbəristanda məskunlaşmamasının səbəbinə gəlincə, Fərzaninin fikrincə, bu ərazilərin rütubətli iqlimi onların təbiəti ilə uyğun deyildi. Lakin Müəllimi isə bu fikirlə razılaşmır və Toğrulun İraq, xüsusilə də Bağdad məsələləri ilə məşğul olması səbəbindən Mazandaranın qarışıq vəziyyəti ilə maraqlanmağa vaxt tapmadığını qeyd edir.
428-ci hicri ilində (1036–1037-ci miladi) Məsud Qəznəvinin əmri ilə onun məmurlarından biri olan Şahməlik Xarəzmə göndərildi. Ona İsmayıl Xəndan ilə tərəfdarlarını məğlub etmək əmr edilmişdi. Cəndin də hakimi olan Şahməlik bu göstərişi aldıqdan sonra, dörd il sonra — 432-ci hicri ilində — həmin bölgəyə yürüş etdi. Uzun və şiddətli döyüşdən sonra Xarəzmi ələ keçirərək Məsudun adına xütbə oxutdu.
Altunaaşın oğlu İsmayıl və onun hacibi Şəkər məğlubiyyətdən sonra Toğrul bəyə və Çağrı bəyə sığınaraq onlardan kömək istədilər. Çağrı bəy onların müşayiəti ilə Şahməlikə qarşı yürüş edərək Xarəzmi fəth etməyə çalışsa da, döyüşdə Şahməlikə məğlub oldu. Bundan sonra o, Xorasana qayıtdı və qışı orada keçirdikdən sonra bu dəfə Toğrul bəy ilə birgə Xarəzmin üzərinə yürüş etdi. Onlar Şahməlikin yerləşdiyi qalaya mühasirəyə salaraq hiyləgərliklə onu qaladan çıxmağa sövq etdilər. Nəticədə baş verən döyüşdə Şahməlikin çoxsaylı əsgəri öldürüldü, qırx nəfər yaxın silahdaşı isə əsir alındı.
Şahməlik bu məğlubiyyətdən sonra səhradan keçərək Dehistana, oradan da Təbəsə yollandı və Kerman ilə Tis (indiki Sistanın cənubunda yerləşən bölgə) ərazilərindən keçərək Məkrana çatdı. Lakin burada İbrahim Yinalın qardaşı Ərtaş tərəfindən qəfil hücuma məruz qaldı, əsir alındı və Çağrı bəyə göndərildi. Davud Çağrı bəyin əmri ilə Şahməlik edam olundu və Xarəzm hakimiyyəti Səlcuq ailəsinin üzvlərindən birinə verildi.
433-cü hicri ilinin əvvəlində (1041–1042-ci illər), Rey, İsfahan, Həmədan və İranın qərb bölgələrinin bir hissəsini idarə edən Kakaveyhilər sülaləsi sülaləsinin banisi Əlaəddövlə Əbu Cəfər Kakuyə vəfat etdi. Onun yerinə oğlu Zəhirəddin Əbu Mənsur Fəramərz keçdi. Lakin qardaşlarının Fəramərzə qarşı qaldırdıqları üsyan, Kakaveyhilər sülaləsinin hakimiyyəti altındakı ərazilərdə Səlcuqilərin hərbi müdaxiləsi üçün şərait yaratdı. Həmin ildə, Toğrul bəyin ana bir qardaşı İbrahim Yınal Reyə hücum etdi və Fəramərzin Səlcuqilərə tabe olmasını tələb etdi. Lakin nə tabe olmağa razı olan, nə də İbrahimin ordusu ilə qarşı-qarşıya gələcək gücə sahib olan Fəramərz Reyi tərk etdi. İbrahim isə Reyi ələ keçirərək şəhərdəki vəziyyəti sabitləşdirdi və şəhərin ətrafındakı əraziləri də nəzarət altına aldı. Ardınca Bürucirdi fəth etdi və Həmədana doğru hərəkətə başladı.
İbrahimin Həmədana doğru yürüşü zamanı, Fəramərzin qardaşı Əbu Kəlicar Gərşasb şəhərə hakim idi. İbrahimin hücumundan xəbər tutan Gərşasb Şapurxvasta qaçdı. İbrahim isə Həmədan yaxınlığında qərargah qurdu. Həmədan əhalisi İbrahimin şəhərə daxil olmasından sonra itaətlərini yalnız Gərşasbın təqib olunub yaxalanması şərti ilə təqdim etdilər. İbrahim də onlardan müəyyən məbləğdə pul aldıqdan sonra Gərşasbın ardınca hərəkət etdi, Şapurxvastı zorla ələ keçirərək qarət etdi. Lakin şəhər qalasına sığınan Gərşasbı ələ keçirməkdə uğursuz oldu.
434-cü hicri ilində (1042–1043), Toğrul bəy Reyə daxil oldu. İbrahim isə yuxarıda adı çəkilən bölgələrdəki yürüşlərini dayandıraraq Toğrulla görüşmək məqsədilə Reyə doğru yola çıxdı. Gərşasb isə Həmədana qayıtdı. Bu dövrdə Toğrul, İbrahimin ələ keçirdiyi bütün əraziləri — Rey və Cibal vilayəti də daxil olmaqla — ondan geri aldı.
Toğrulun bu addımının səbəbi ilə bağlı iki əsas fərziyyə irəli sürülmüşdür:
Toğrul uzunmüddətli məqsədlərinə çatmaq üçün Rey və Cibal kimi coğrafi baxımdan əlverişli və etibarlı mərkəzi bir bazaya ehtiyac duyurdu.
İbrahimin və onunla birlikdə hərəkət edən türklərin şəhərləri fəth edərkən göstərdikləri qeyri-insani davranışlar — xüsusilə Reyin viran qoyulması və Şapurxvastın qarət edilməsi — Toğrulun strateji məqsədləri ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Toğrul xalqın dəstəyini qazanmaq və Səlcuqlara dair mənfi təəssüratların qarşısını almaq istəyirdi. İbrahim və yoldaşlarının hərəkətləri isə bu məqsədlərə ciddi zərbə vururdu. Buna görə də Toğrul onun ələ keçirdiyi əraziləri geri aldı.
Bu hadisələrdən sonra Toğrul, viran edilmiş Reyin bərpası üçün fərman verdi və şəhəri öz paytaxtına çevirdi. Reydə Toğrul, bir neçə qiymətli daş-qaşla bəzədilmiş qızıl heykəl və qiymətli daşlarla dolu iki Çin saxsı küpəsi ələ keçirdi.
Bundan başqa, Abbasi xəlifəsi Qaim bi-Əmrillah, etibarlı adamlarından biri olan Həbəttullah Məmunini Reydə məskunlaşan Toğrulun yanına göndərdi. Xəlifə Toğrula öz rəğbət və dostluğunu bildirdi. Bu təşəbbüslər nəticəsində Səlcuqlularla Abbasi xilafəti arasında qarşılıqlı maraqlara əsaslanan münasibətlər formalaşmağa başladı.
Əvvəlcə Xorasanın fəthindən və Səlcuqlular dövlətinin qurulmasından sonra, Toğrul qardaşları və qardaş oğulları arasında fəth edilən ərazilərin bölgələrə ayrılmasını və yeni ərazilərin fəthini tapşıraraq, birincisi, özünün fəth etdiyi ərazilərdə hökmranlığını möhkəmləndirməyi və ikincisi, digər bölgələri sürətlə fəth etməyi və hakimiyyəti ələ keçirməyi qərara aldı. Beləliklə, imperiya vilayətlərə bölünmüş, hər vilayətə təyin edilən hər bir yaxın adamına başqa bir bölgəni fəth etməsi tapşırılmışdı. Çağrı bəy, böyük qardaş olaraq Mərv və Xorasanı özünün baş şəhəri etdi, Musa isə Best, Hərat və Sistan bölgələrinin hakimiyyətinə təyin edildi, Qavərd isə Çəğri Bəyin oğlu olaraq Nehbəndan və Kerman bölgələrini seçdi. Qavurd, Kerman və Məkranın Buveyhi hökmdarının ordusunu məğlub edərək, Kerman şəhərini öz hakimiyyəti altına aldı.
Rəy şəhərini paytaxt seçdikdən sonra, Toğrul öz ordusu ilə Qəzvinə doğru hərəkət etdi. Qəzvin əhalisi onun şəhərə girməsinə qarşı müqavimət göstərdi, nəticədə Toğrul onlara hücum etmək qərarına gəldi. Hücum nəticəsində bir çox şəhər sakinləri öldü və əsir alındı. Şəhər rəhbərləri, Toğrulun şəhərə girməsi və bundan sonra meydana gələcək nəticələrdən, xüsusilə əhalinin mal-dövlətinin qarət edilməsi və talan edilməsi barədə qorxuya düşdükləri üçün, əhalinin Toğrulun ordusu ilə mübarizəsinin qarşısını aldılar. Toğrula 80 min dirhəm məbləğində hədiyyə verərək ona itaət etdiklərini bildirdilər. Şəhərin hakimi də Togrulun hökmranlığını qəbul etdi.
Bundan sonra Deyləm hökmdarına məktub göndərən Toğrul, onu öz hakimiyyətinə tabe olmağa çağırdı və Səlcuqlulara ödəniləcək müəyyən bir məbləğ təyin etdi. Deyləm hökmdarı, Toğrula itaət edərək tələb olunan məbləği və müxtəlif mhədiyyələri ona göndərdi. Bundan əlavə, Tarom komandanı, Toğrulun hədiyyə olaraq 200 min dinar ödəməsi barədəki məktubuna müsbət cavab verdi və ona itaət edərək Toğrulun vassalı oldu.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, İbrahim Yınal geri döndükdən sonra, Qərşasp Həmədana geri dönmüşdü. 434-cü ilin Hicri-qəməri ilində, Toğrul Həmədanı fəth etmək üçün bu bölgəyə hücum etdi və Həmədanı öz hakimiyyətinə keçirdi. Sonra, o, Nəsir Ələvi adlı bir şəxsi Həmədan hakimi olaraq təyin etdi və özü Rəyə geri döndü.
Bir müddət sonra Nəsir Gurşasb tərəfindən əsir alındı, lakin Toğrul onu əsirlikdən azad etdi və Reyin idarəsini ona həvalə etdi. Ehtimal edilir ki, Reyin Nəsirə verilməsi Toğrulun Gürgan və Tabəristan istiqamətində hərəkət etmək niyyətində olması ilə əlaqədar idi. Çünki həmin bölgədə Toğrulun məmurlarından biri olan Mərdəvic ibn Bisu vəfat etmiş və yerinə oğlu Gürgan və Tabəristan hakimi olaraq keçmişdi. Lakin Toğrul bu ərazilərdə hakimiyyətin irsi olaraq ötürülməsi ilə razılaşmadığı üçün həmin il Gürgana yola düşdü və onu vəzifədən kənarlaşdırdıqdan sonra bu bölgələrin idarəsini Məniçöhr Ziyarinin yaxın adamlarından biri olan Əsfar adlı şəxsə tapşırdı.
436-cı hicri ilində Gurşasb yenidən Həmədana qayıtdı və Toğrulun məmurlarını şəhərdən qovaraq, öz adından xütbə oxutdu. Toğrul bu hadisədən xəbər tutduqdan sonra bölgədə yenidən hakimiyyətini bərpa etmək məqsədilə hərəkətə keçdi və 437-ci hicri ilində İbrahim Yınalı Cibal bölgəsini fəth etməyə göndərdi. Bu əmrin icrası çərçivəsində İbrahim Həmədana doğru yola çıxdı və Gurşasbın qaçmasından sonra şəhəri öz hakimiyyəti altına aldı.
İranın qərbində bəzi ərazilərə nəzarət edən Əbu Şuk adlı şəxs, İbrahim Yınalın Dinavara hücum edəcəyi ehtimalı ilə şəhəri tərk etdi və İbrahim bu fürsətdən istifadə edərək ora hücum edərək ələ keçirdi. Qısa müddət sonra Dinavarda vəziyyət sabitləşdikdən sonra, İbrahim Əbu Şukun ardınca Kirmanşaha yürüş etdi. Lakin Əbu Şuk Hulvana doğru qaçdı və İbrahim Kırmansahın müdafiəçiləri ilə qanlı toqquşmalardan sonra, 437-ci hicri ilində şəhəri öz nəzarəti altına aldı. Daha sonra Hulvana tərəf yola düşən İbrahim, yolda bir sıra kənd və qalaları da ələ keçirdi. Nəhayət Hulvana çatdı, lakin ondan əvvəl Əbu Şuk və şəhər əhalisi oranı tərk etmişdi. Beləliklə, İbrahim heç bir müqavimət olmadan şəhərə daxil oldu və oranı talan etdi.
438-ci hicri ilində Əbu Şukun ölümündən sonra onun qardaşı və varisi Məhlehl, İbrahim Yınalın Kirmanşaha təyin etdiyi məmur — Bədr ibn Tahiri şəhərdən qovaraq, orada hakimiyyəti ələ aldı. Elə həmin il Məhlehlin oğlu Məhəmməd Dinavarı ələ keçirdi. Bu ərazilər daha sonra Əbu Şukun oğlu və artıq İbrahimı qatılmış Sədi ilə onun əmiləri və əmioğulları arasında əl dəyişdirməyə başladı. Digər tərəfdən, 439-cu hicri ilində İbrahim Yınal Sədi ilə ailəsinin digər üzvləri arasındakı ixtilafdan istifadə edərək, əvvəlki mülklərini yenidən ələ keçirdi. Bununla yanaşı, bir sıra kənd və qalaları da öz hakimiyyətinə qatdı və Şəhrizur şəhərinə də nəzarət etdikdən sonra onun hakimiyyətinin əhatə dairəsi daha da genişləndi.
İbrahimin ətrafdakı hakimlərlə və tayfalara münaqişəyə tez-tez girməsində səbəblərdən biri də onun və ordusunun tez-tez yağmalar etməsi idi. Beləki İbrahimin ordusuna daxil olan türklər üçün bu ənənənin bir parçası və müharibə aparma qaydası idi. Orta Asiyada köçərilik dövründən qalmış bu ənənə və yaşam tərzi hələ də davam etdirilirdi.
Dəndənəkan döyüşündə Səlcuqluların qələbəsindən sonra Toğrul, Kakululardan olan Fəramərzə xüsusi ehtiram göstərdi və ona Rey, İsfahan kimi şəhərlərin idarəsini vəd etdi. Lakin daha əvvəl də qeyd olunduğu kimi, 433-cü hicri ilində İbrahim Yınal Fəramərzi Reydən qovdu və nəticədə Fəramərz yalnız İsfahanı öz hakimiyyəti altında saxlaya bildi. Görünür, Reyin Səlcuqlulara verilməsi ilə bağlı narazılığı və bu məcburi güzəştin doğurduğu kin Fəramərzin siyasətində dəyişiklik yaratdı və onu Toğrula qarşı çıxmağa vadar etdi. Toğrul isə onu tabe etdirmək məqsədilə 434-cü hicri ilində İsfahana süvari qüvvələr göndərdi. Bu dəstələr İsfahan ətrafını talan etdikdən sonra Reyə qayıtdılar. Elə həmin il Toğrul İsfahana yürüşə hazırlaşdığını bəyan edərək Reydən yola düşdü. Bu hərəkətindən sonra və Fəramərzin Toğrulun yola çıxdığından xəbər tutması ilə onların arasında məktublaşmalar başlandı və Fəramərz müəyyən məbləğlər ödəməklə Toğrulu İsfahana hücum fikrindən daşındıra bildi.
437-ci hicri ilin Məhərrəm ayında Fəramərz Büveyhilərin varisi Sultan Əbu Kəlacara itaət və sədaqətini bildirərək İsfahan və onun ətrafında onun adına xütbə oxutdurdu. Bu hadisədən qısa müddət sonra, 438-ci hicri ilində, Toğrul İsfahanı mühasirəyə aldı. Lakin şəhərə daxil ola bilmədiyi üçün Fəramərzlə sülh yolunu seçdi və aralarında razılaşma əldə olundu: İsfahan hakimi Toğrula müəyyən məbləğlər ödəməklə yanaşı, İsfahan və ətrafında onun adına xütbə oxutdurmalı idi.
440-cı hicri ilində Sultan Əbu Kəlacar vəfat etdi və yerinə oğlu Sultan Rəhim keçdi. Bu dövrdə də Fəramərz bəzən Toğrula tabe olduğunu bildirir, bəzən isə Sultan Rəhimdən göstəriş alırdı. Bu ikili mövqe nəticəsində, nəhayət, 442-ci hicri ilində Toğrul İsfahana ordu çəkdi və şəhəri mühasirəyə aldı. Bir il davam edən bu mühasirə dövründə Toğrul və Fəramərzin qoşunları arasında bir neçə döyüş baş verdi, lakin Toğrul yalnız şəhər ətrafına nəzarət edə bildi. Mühasirənin uzanması və ətraf kəndlərin viran olması şəhər böyüklərini Toğrulla danışıqlara məcbur etdi. Onlar elçi göndərərək itaətkarlıq və müəyyən məbləğlərin ödənilməsi kimi təkliflərlə onun razılığını almağa çalışdılar. Lakin Toğrul yalnız şəhərin tam təslim olunmasını qəbul etdi. Digər tərəfdə isə İsfahan əhalisi ərzaq qıtlığından əziyyət çəkərək müqavimət göstərmək gücünü itirmişdi. Nəticədə Toğrula tabe olduqlarını bəyan edərək şəhəri ona təhvil verdilər. Toğrul, Fəramərzin ordusunun bəzi komandirlərinə Cibalin bəzi bölgələrini tiyul olaraq verdikdən sonra onları İsfahandan uzaqlaşdırdı. Fəramərzə isə Yəzd və Əbərqu şəhərləri tiyul olaraq bağışlandı. Toğrul, həmçinin İsfahan əhalisinə yaxşı rəftar göstərdi. Beləliklə, Toğrul 443-cü hicri ilin Məhərrəm ayında İsfahana daxil oldu. Şəhər Toğrulun zövqünə uyğun gəldi və bu səbəbdən Səlcuqlu dövlətinin paytaxtı olaraq seçildi. Reydən hərbi sursat və döyüş ləvazimatları İsfahana köçürüldü.
Toğrulun hakimiyyətindən xeyli əvvəl, türkmanlər Anadolu — yəni Şərqi Rum və ya Bizans — ərazilərinə bir sıra hücumlar həyata keçirmişdilər. Lakin Toğrulun hakimiyyəti dövründə, ilk dəfə olaraq hicri 440-cı (miladi 1048-ci) ildə, türkmanlər İbrahim Yınalın başçılığı ilə Bizans torpaqlarına sistemli hücumlar təşkil etdilər. İbrahimin təşviqedici çağırışları ilə türklər Rum sərhədlərinə doğru hərəkət etdilər və İbrahim də onların ardınca həmin ərazilərə yollandı. Bu bölgələrə çatdıqdan sonra, Malazgird (Manzikert), Ərzənür-Rum (Ərzurum), Qaləqələ (Kilikiya ) və Trabzon kimi bölgələrdə Bizans ordusu və Abxaziya qüvvələri ilə ağır döyüşlərə girdilər. Bu qarşıdurmalar zamanı həm məğlubiyyətlər, həm də qələbələr yaşandı. Nəhayət, İbrahim Yınalın rəhbərliyi altında türkmanlər həlledici qələbə qazandılar və bu münaqişələrdə çox sayda rum əsgəri ya öldürüldü, ya əsir alındı, ya da geri çəkildi. Bu uğurlardan sonra İbrahim Rum ərazisinin müxtəlif bölgələrinə hücum edərək, hətta Bizans paytaxtı Konstantinopoldan cəmi on beş günlük məsafəyə qədər irəliləyə bildi. Döyüşlər nəticəsində türkmanlər yerli əhalidən vəhşi heyvanlar, sərvət və hərbi sursat kimi xeyli qənimət əldə etdilər.
Toğrul bəy hicri 446-cı (miladi 1054-cü) ildə Azərbaycanın (mərkəzi Təbriz) fəthi məqsədilə hərbi yürüş təşkil etdi. Həmin vaxt bölgə Rəvvadilər sülaləsindən olan Əmir Əbülmənsur Vahsudan ibn Məhəmmədin idarəsində idi. Toğrulun yürüşünün başlanması ilə Əmir Əbülmənsur qiymətli hədiyyələr və oğlunu girov olaraq Toğrulun yanına göndərdi və onun hakimiyyətini qəbul edərək, adından xütbə oxutdu və sikkə zərb etdirdi. Toğrul sonrasında Gəncə istiqamətində hərəkət etdi. Oranın hakimi — Əmir Əbu’l-Səvar Şəddadi — də Toğrula tabe oldu və onun adından xütbə oxutdu. Nəticədə Azərbaycanın digər əmirlikləri də Toğrulun hökmranlığını qəbul etdilər. Toğrul, onlardan girov alaraq yerli idarəçilərin vəzifələrini təsdiqlədi.
Daha sonra Toğrul Bizansın şərq sərhədləri - müasir Cənubi Qafqazın qərb bölgəsi - istiqamətində yürüşə başladı. Bu yürüşdə Əbu’l-Səvar Şəddadi də onu müşayiət edirdi. Toğrulun əsas hədəfi Malazgird şəhərinin fəthi idi. O, bu şəhəri mühasirəyə aldı və ona bitişik olan Həsinə adlı şəhəri isə qarət və viran etdi. O, çoxlu sayda rumlunun öldürülməsi, qarət olunması və əsir alınması ilə həmin bölgədə qorxu və heybət yaratmağa nail oldu. O, Ərzuruma qədər irəlilədi, lakin Malazgirdin fəthinə nail ola bilmədi və qış fəslinin başlanması ilə Azərbaycana qayıtdı. O, qış bitdikdən sonra yenidən Rum torpaqlarına yürüş edəcəyini bəyan etsə də, bir müddət sonra Rey şəhərinə döndü.
Hicri 447-ci (miladi 1055-ci) ildə Səlcuqi dövləti hərbi, siyasi, ictimai və mədəni həyatında yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. İran yaylasının sərhədlərini aşaraq, Ərəb İraqı ərazisinə daxil olan Səlcuqlular, Abbasi xilafətinin idarəsində həlledici rol oynamağa başladılar. Həmin il Abbasi xəlifəsi Qaim Biəmrillahın dəvəti ilə Sultan Toğrul Bağdada hərbi yürüş təşkil etdi və Buveyhilər sülaləsinə son qoydu. Toğrul, həmin dövrdə Ərəb İraqına nəzarət edən Buveyhilərin son hakimi Məlik Rəhim Büveyhini həbs etdirərək bu sülaləni aradan qaldırdı. Bununla yanaşı, o, Bağdaddakı türk hərbi qüvvələrinin komandanı olan Ərsalan Bəsasiri adlı hərbi rəhbəri də şəhərdən çıxardı. Bu hadisə ilə birlikdə Toğrul bəyin Səlcuqilər dövləti xilafət ərazisində nüfuz və hakimiyyətini daha da möhkəmləndirmiş oldu.
Arslan Bəsasiri, Əbu’l-Haris ləqəbi ilə tanınan və Əzüdüddövlənin oğlu Bəhaəddövlənin türk mənşəli qullarından biri idi. O, Abbasi xəlifəsi Qaim dövründə türklərdən ibarət ordunun başçısı olmuşdur. Bu fakt onun “Rahat əs-sudur və Ayət əs-surur” əsərlərində “Bağdad ordusunun səfəsgəri” kimi təqdim olunması ilə açıq şəkildə sübut olunur. Arslan, əslində, Bağdadın şəhənşəhi (yəni şəhər təhlükəsizlik və icra orqanlarının rəhbəri) kimi mühüm bir vəzifəni icra edirdi. O, Büveyhi hökmdarı Məlik Rəhim dövründə (hicri 440-cı il) İraq üzərində idarəçiliyin müvəqqəti nümayəndəsi kimi çıxış etməyə başlamışdı. Hicri 441-ci ildən etibarən isə Ənbər, Dəzdar və Vasit bölgələrinin bir qismini iqtâ olaraq öz mülkiyyətinə keçirmiş, eyni zamanda Bəsrə əmiri olmuşdur. Onun nüfuzu o qədər artmışdı ki, artıq xəlifə belə onun razılığı olmadan heç bir addım atmırdı.
Hicri 446-cı ilin Ramazan ayında, xəlifənin vəziri İbn Müslimənin təşkil etdiyi plan nəticəsində xəlifə Qaim ilə Arslan arasında narazılıq yarandı. Arslanın üsyana meyilli olmasının əsas səbəblərindən biri xəlifənin vəzirinin şiələrə qarşı mənfi münasibəti və xüsusilə Bağdadın Kərx məhəlləsindəki şiə əhaliyə qarşı sünni tərəfdarlığı idi. Bu dövrdə Bağdadda məzhəb qarşıdurmaları kəskin şəkildə artmış, yeni gəlmiş türklərin dəstəyi ilə kürdlər və bədəvi ərəblər kəndləri talan etməyə başlamışdı. Arslan bütün səylərinə baxmayaraq, bu hücumların hamısını yatırmaqda aciz qalırdı. Digər tərəfdən, Bəni Uqayl tayfasının başçısı və Mosul əmiri Qureyş ibn Bədran Ənbəri ələ keçirərək Arslanın əmlakını müsadirə etmiş və xütbəni Səlcuq hökmdarı Toğrul bəyin adı ilə oxutdurmuşdu. Arslan isə bu hadisəni İbn Müslimənin təhriki kimi dəyərləndirərək, xəlifənin, vəzirin və Darülxilafənin maaşlarını kəsmişdi. Beləliklə, tərəflər arasında qarşıdurma daha da şiddətlənmişdi.
Hicri 447-ci ildə Bəsasiri yenidən xəlifəyə beyət etsə də, vəzir onu xəyanətdə ittiham etdi. Xəlifənin əmri ilə Məlik Rəhim Arslanı özündən uzaqlaşdırdı. Ardınca vəzirin əmri ilə Bağdaddakı türklər Arslanın əmlakını, ailəsini və tərəfdarlarını qarət etdilər. Bununla da Arslan təhqir olundu. Sonrakı mərhələdə isə o, Fətimi xəlifəsi Mustənsir ilə yazışmalarda ittiham olunaraq xəlifə tərəfindən qınandı. Bu hadisə Arslan ilə Abbasi xəlifəsi arasındakı münasibətləri daha da gərginləşdirdi. Bu zaman Toğrul bəy, guya Həcc ziyarətini yerinə yetirmək məqsədilə İraqa gələcəyini elan etdi. İbn Qəlanisi xəbər verir ki, Arslan Vasitdə olarkən xəlifə Toğrulu Bağdada dəvət etmiş, lakin Arslan ondan əvvəl şəhərə çataraq Darülxilafənin bir hissəsini yandırıb qarət etmişdi. Ancaq bu hadisə digər tarixçilər tərəfindən təsdiqlənmir.
Fətimi daisi əl-Möviyəddin Şirazi bildirir ki, Toğrul Bağdada gəlməzdən əvvəl o, Toğrulun vəziri Əmidülmülk əl-Kunduriyə, Bəsasiriye və Bağdad ordusuna məktublar yazaraq onları Fətimilərə tabe olmağa dəvət etmişdi. Arslan Möviyədin məktubunu Rəhbə şəhərində almış və görünür ki, onun Fətimilərlə əlaqəsi bu dövrdə başlamışdır. O, Mustənsir Fətimidən yardım ediləcəyi təqdirdə, türklərj İraqdan çıxaracağını və bu bölgəni Fətimilərin nəzarətinə verəcəyini vəd etmişdi.
Hicri 447-ci ilin Məhərrəm ayında Toğrul bəy həm Həcc ziyarətini yerinə yetirmək, həm də Məkkəyə gedən yolu təhlükəsizləşdirmək və nəhayət, Fatimilər xəlifəsi əl-Müstənsiri devirmək məqsədilə Şam və Misirə doğru hərəkət etmək niyyətilə Reydən Həmədan istiqamətində yola çıxdı. O, Dinavar və Kirmanşah şəhərlərini keçərək Hulvan bölgəsinə çatdı. Digər tərəfdən, Buveyhilərdən Sultan Rəhim də Toğrulun Bağdada yaxınlaşmaqda olduğunu öyrəndikdən sonra Vasit şəhərindən Bağdada yollandı və həmin ilin Ramazan ayının ortalarında ora çatdı. Bu dövrdə həm Səlcuqlu Toğrul bəy, həm də Buveyhi Sultan Rəhim eyni vaxtda xəlifəyə itaət və sadiqlik bildirdilər. Bu arada Sultan Rəhimin ordusunun bəzi sərkərdələri Toğrula məktub göndərərək ona sədaqət nümayiş etdirdilər və adından xütbə oxunacağına söz verdilər. Eyni zamanda xəlifənin əmri ilə Bağdad xətibləri Toğrulun adını xütbələrdə zikr etməyə başladılar. Beləliklə, hicri 447-ci ilin Ramazan ayının 22-də ilk dəfə olaraq Toğrulun adına rəsmi xütbə oxundu və ona "Rüknü’d-Dövlə Əbu Talib Toğrul Bəy Məhəmməd ibn Mikayıl" ünvanı verildi.
Lakin Bəsasirinin durumu bu zaman fərqli idi. Xəlifənin əmri ilə Sultan Rəhim ondan uzaqlaşdı və Bəsasiri məcburən Mazidilərin hakimi Nurəddövlə ibn Dəbis ibn Məzidin ərazisinə sığındı. Digər tərəfdən, xəlifədən Bəsasirinin yatırılması üçün yardım istəyi alan Toğrul Bağdada doğru hərəkətə keçdi. Bəsasirinin tabeliyində olan türklər də xəlifənin əmri ilə Toğrula bəhanə verilməməsi və onun Bağdada daxil olmasının qarşısının alınması məqsədilə öz komandirlərinə qarşı üsyan etmişdilər. İndi bu türklər xəlifədən Toğrula geri dönmə əmri göndərilməsini xahiş edirdilər. lakin xəlifə bunu sərt və qəti bir şəkildə rədd etdi. Çünki xəlifənin vəziri Buveyhilər hakimiyyətinin süqutunu istəyir və Toğrulun gəlişini bu məqsədlə zəruri hesab edirdi. Bu dövrdə Buveyhi Sultan Rəhimin vəziyyəti də belə idi ki, xütbələrdə Toğrulun adından sonra yalnız onun ünvanları — məsələn, "əl-Məlik ər-Rəhim Əbū Nasr ibn Əbi’l-Həycə Sultanü’d-Dövlə" — qeyd olunurdu. Bəzi rəvayətlərə görə isə onun adı xütbədən tamamilə çıxarılmışdı. Toğrul sonradan xəlifədən Bağdada daxil olmaq üçün icazə istədi və bu tələb müsbət qarşılandı. Nəhrəvanda ikən Toğrul xəbər aldı ki, xəlifənin vəziri çox sayda nüfuzlu şəxs — qazilər, nəqiblər, zadəganlar və digər saray qulluqçuları ilə birlikdə onu qarşılamaya gəlir. Həmçinin Sultan Rəhimin ordusunun bəzi sərkərdələri də bu nümayəndə heyətinə qoşulmuşdu. Buna cavab olaraq, Toğrul da öz vəziri Əmidülmülk Kundurini bir neçə sərkərdə ilə birlikdə onlara qarşılamağa göndərdi. Xəlifənin vəziri Əbülqasim Müslimənin Toğrulla görüşündə, o, xəlifə tərəfindən yazılmış bir məktubu Toğrula təqdim etdi və ondan xəlifəyə, Sultan Rəhimə və ordu komandanlarına sədaqət andı aldı. Bütün bu hadisələrdən sonra Toğrul hicri 447-ci ilin Ramazan ayının 25-də Bağdada daxil oldu.
Lakin qısa bir müddətdən sonra kiçik bir bəhanə ilə Bağdad əhalisi ilə Toğrulun ordusu arasında toqquşma baş verdi; bu qarşıdurma hər iki tərəfdən çoxlu sayda insanın həlak olması, yaralanması və əsir düşməsi ilə nəticələndi. Türklər isə bu fürsətdən istifadə edərək şəhərin nüfuzlu adamlarının əmlakını və xəlifələrin türbələrini talamağa başladılar. Toğrul, Bağdad əhalisinin üsyanında Sultan Rəhimin də rol oynadığını güman edərək, xəlifəyə kəskin bir məktub yazdı və bu məktubda Sultan Rəhimin təqsirsizliyini sübut etmək məqsədilə onun dərhal öz yanına göndərilməsini tələb etdi. Eyni zamanda Sultan Rəhim və yaxın ətrafının etimadını qazanmaq üçün onlara təminat məktubu da göndərdi. Nəticədə Sultan Rəhim, yaxın adamları və xəlifənin bir neçə nümayəndəsi Toğrulun yanına getdilər. Lakin onların hamısı yolda türklər tərəfindən talan edildi. Ramazan ayının sonunda isə Sultan Rəhim və yoldaşları Toğrulun əmri ilə əsir alındılar və bir müddət sonra Sirvan qalasına göndərilərək orada məskunlaşmağa məcbur oldular. Bu hadisələr nəticəsində Buveyhilər dövlətinin Ərəb İraqdakı hakimiyyəti sona çatdı. Xəlifə, Toğrul və türklərin bu əməllərinə cavab olaraq Toğrula məktub göndərdi və Sultan Rəhimlə yaxınlarının azadlığı üçün verdiyi zəmanəti ona xatırladaraq, əgər əsirlər azad edilməzsə, Toğrulun Bağdadı tərk etməli olduğunu bildirdi. Lakin xəlifə bu məktubunda Toğrulun hərəkətlərini xəlifəliyin hörmətini qorumaq yönündə olduğunu da qeyd etmişdi. Toğrul, xəlifənin müraciətinə cavab olaraq bəzi əsirləri azad etsə də, Sultan Rəhimin azad edilməsinə razılıq vermədi və bununla kifayətlənməyərək, onun iqtasını da öz nəzarətinə götürdü. Bu hadisədən sonra Səlcuqlu türkləri Bağdadda səpələnərək şəhəri talan etdilər. Bu səbəbdən şəhər dağıntılara məruz qaldı. Lakin Toğrulun əmri ilə Bağdad yenidən bərpa olundu və hətta şəhərin ərazisi də genişləndirildi. Qeyd edilməlidir ki, Toğrulun Sultan Rəhimi əsir almaq qərarı xəlifənin dolayısıyla razılığı ilə baş vermişdi. Başqa sözlə, Toğrul bir müddət Bağdadda qaldıqdan sonra Sultan Rəhimi əsir almaqla Buveyhilərin İraqdakı hakimiyyətinə son qoydu. Lakin hələ Arslan Bəsasiri ələ keçirmək mümkün olmamışdı.
Səlcuqlular ilə Abbasi xilafəti arasında münasibətləri möhkəmləndirmək məqsədilə, hicri 448-ci il/miladi 1056-cı ildə Abbasi xəlifəsi Çağrı bəyin qızı Arslan xatun Xədicə ilə evləndi. Toy mərasimi Amidülmülk Kəndəri və bir qrup yerli əyanla Toğrulun ordu komandirlərinin iştirakı ilə baş tutdu. Kəbin xəlifənin vəziri, tanınmış alimlər və qazilərin iştirakı ilə oxudu.
Arslan Bəsasirinin Misirlə münasibətləri haqqında mövcud qaynaqlarda bir çox ziddiyyətli məlumatlar mövcuddur. İbn Sirefinin verdiyi məlumata görə, Arslan Misirə səfər etmək niyyətində olmuş, hətta ora səfər etmiş və Toğrul və Bağdad xəlifəsinə qarşı mübarizə aparmaq üçün Misirin vəziri Yəzuridan maliyyə yardımı almışdır. Fəzlullah Rəşidəddinin nəql etdiyinə görə isə, Arslan Dübeys ibn Məzidin yanından qaçaraq Misirə getmiş, orada Abbasiləri devirmək öhdəliyini üzərinə götürmüş və Misirlilərin dəstəyini qazanaraq Bağdada doğru yola çıxmışdır.
Lakin Məğrizinin yazdığına əsasən, Arslan müraciət etsə də, onu Misirə qəbul etməmişdilər. Digər tərəfdən isə Mövəd Fi’d-Din Şirazi hicri 448-ci ildə (miladi 1056-cı il) ona o qədər çox vəsait göndərmişdi ki, Misir xəzinəsi boşalmışdı. Hətta xəlifə Müstənsir, Rahbə vilayətinin idarəsini də ona vermişdi ki, bu vasitə ilə o, Türklərlə mübarizə aparsın və İraqı ələ keçirsin. Mövəd, Arslan üçün yalnız maliyyə və hərbi dəstək göndərməklə kifayətlənməmiş, eyni zamanda Müstənsirin adına tikilən xələti (şərəf libasını), onunla bağlanan rəsmi əhdnaməni və Müstənsirin məktubunu da ona təqdim etmişdi. Həmin məktubda Müstənsir Arslana ehtiram və hörmət göstərərək, ona Abbasilərə qarşı mübarizə üçün İraqda Fatimi rəhbərliyi tapşırıldığını bildirmişdi.
Hicri 448-ci ildə Sincarda baş verən döyüşdə Arslan və Məzidilərdən olan Dəbis ibn Məzidin oğlu Nurəddövlə bir tərəfdə, Qureyş ibn Bədran və Toğrul bəyin əmisi oğlu Qutalmış isə digər tərəfdə yer aldılar. Döyüşün nəticəsində Qureyş və Qutalmışın ordusu ağır məğlubiyyətə uğradı. Qeyd edilməlidir ki, bu döyüş zamanı Qutalmış və ordusu Sincar əhalisi tərəfindən ciddi zərər gördü. Bu hadisədən sonra Qureyş ibn Bədran Nurəddövləyə sığınaraq Fatimilər xəlifəsi Müstənsir tərəfindən göndərilmiş xələti qəbul etdi və onun tərəfdarları sırasına qoşuldu. Döyüşdən əvvəl Fatimilər xəlifəsi ilə Bəsasiri və Nureddövlə arasında yazışmalar aparılmış, bu yazışmalar nəticəsində Abbasilərdən uzaqlaşan bir sıra nüfuzlu şəxslərə, o cümlədən Arslan və Nurəddövləyə Müstənsir tərəfindən xələtlər göndərilmişdi. Qureyş ibn Bədran onların sırasına qoşulduqdan sonra Arslan və Nurəddövlə Mosula getdilər və orada Misir xəlifəsi Mustənsirbillahın adından xütbə oxutdular.
Toğrulun Bağdadda uzun müddət qalması və ordusunun şəhər əhalisinə ziyan vurması səbəbilə Abbasi xəlifəsi ondan şəhəri tərk etməsini istədi. Toğrul isə Mosulda baş verən hadisələrdən xəbər tutaraq hicri 448-ci ildə, on üç ay Bağdadda qaldıqdan sonra şəhəri tərk etdi. Bu müddət ərzində xəlifə ilə Toğrul arasındakı münasibətlər və danışıqlar vəzirlər vasitəsilə aparılır, onlar birbaşa görüşmürdülər. Toğrul və ordusu yol boyunca rast gəldikləri kənd və qəsəbələri qarət edərək Tikritə çatdılar. Tikritin hakimi Toğrula itaət etdiyini bildirdikdən və Toğrulun qardaşı oğlu Yəquti də ona qoşulduqdan sonra Toğrul Mosula doğru hərəkət edərək şəhəri ələ keçirdi.
Az bir müddət sonra Nurəddövlə ibn Dəbis və Qureyş ibn Bədran Toğrulun hakimiyyətini qəbul etdilər. Toğrul da bunun qarşılığında onların əvvəlki ərazilərini onlara geri verdi. Arslan ilə bağlı qərar verməyi isə xəlifənin öhdəsinə buraxdı və özü bu işdən kənar durdu. Digər tərəfdən, müttəfiqlərinin Toğrulun tərəfinə keçməsindən sonra Arslan ordusu ilə Rəhbəyə yollandı. Bir müddət sonra Nurəddövlə və Qureyş İbrahim Yınaldan qorxaraq qaçdılar və Arslan qoşuldular. Lakin Arslan onların bu addımına əhəmiyyət vermədi. Sonda Nurəddövlə öz ərazisinə geri döndü, Qureyş və oğlu isə Arslanın yanında qaldılar.
Yuxarıda qeyd olunan fəthlərdən sonra Toğrulun diqqəti Diyarbəkirə yönəldi. Bu bölgə İbn Mərvan adlı bir şəxsin hakimiyyəti altında idi. O, Toğrula hədiyyələr göndərərək və onun adına xütbə oxutduraraq itaətini bildirdi. Lakin bir müddət sonra Toğrul İbn Mərvanın nəzarətində olan Cəzireyi-İbn Ömər bölgəsini ələ keçirmək məqsədilə oranı mühasirəyə aldı. İbn Mərvan bu addıma cavab olaraq sərhəd bölgəsindəki mövqeyindən bəhs edərək, kafirlərə qarşı cihad apardığını qeyd etdi və əlavə olaraq Toğrula müəyyən məbləğdə vergi ödəməyi öhdəsinə götürdü. Bu tədbirlərin nəticəsində Toğrul mühasirəni dayandırdı, lakin bölgə onun formal hakimiyyəti altına keçdi. Bu dövrdə İbrahim Yınal həmin bölgənin böyükləri və əhalisi tərəfindən təntənəli şəkildə qarşılanaraq Toğrulun yanına gəldi. Bir qədər sonra Qutalmışdan Sincar əhalisinin onun ordusuna zərər yetirdiyinə dair şikayət alan Toğrul Sincarı mühasirəyə alaraq oranı da ələ keçirdi. Ardınca Toğrul Sincarın, Mosulun və ətraf bölgələrin idarəsini İbrahim Yınala tapşırdı və hicri 449-cu ilin sonlarında Bağdada geri döndü.
Toğrul bəy Qəfs adlı Bağdada yaxın bir məkana çatdıqda, xəlifənin vəziri Əbülqasım ibn Müslimə onu qarşılamaq üçün şəhərdən çıxdı və Qəfsə yaxınlaşarkən Toğrulun ordusunun başçılarından bəziləri, eləcə də Əmidülmülk Kunduri tərəfindən qarşılandı. Vəzir Toğrulun hüzuruna gəlib ona ehtiram göstərdi, xəlifənin salamlarını çatdırdı və içi qiymətli daşlarla dolu qızıl bir camla yanaşı başqa qiymətli hədiyyələri təqdim etdi. Toğrulun xəlifə ilə görüşmək istəyi əsasında, Qaim bi-Əmrillah hicri 449-cu ilin zilqədə ayının 25-də ümumi qəbul mərasiminə çıxdı. Toğrul da bir neçə qayıq tərəfindən müşayiət olunan bir qayıqla saraya yaxınlaşdı və xəlifənin atlarından biri ilə qəsrə gətirildi. Toğrul xəlifəyə ehtiram göstərərək təyin olunmuş taxtda əyləşdi. Xəlifə isə vəzir vasitəsilə Toğrula təşəkkürünü və fəaliyyətlərindən məmnunluğunu bildirdi. O, həmçinin Toğrulu ədalət və təqvaya riayət etməyə təşviq edərək öz ərazilərində idarəçilik hüququnu ona həvalə etdi. Daha sonra Toğrulun sarayda yerləşən "xilətxanə"yə gələrək xəlifənin iştirakı ilə xələt geyməsi istənildi. O, bu mərasimi yerinə yetirdi. Bu hadisədən sonra Toğrul, xəlifə tərəfindən "Şərqin və Qərbin hökmdarı" titulu ilə təltif olundu. Mərasimin sonunda Toğrul xəlifəyə saraydan çıxdıqdan sonra ona qiymətli hədiyyələr göndərdi.
Bu hadisənin daha ətraflı təsviri belədir:
Mərasim zamanı xəlifə tərəfindən Toğrula tac, boyunbağı, qolbaq və yeddi qara xələt – yeddi iqlimin hakimiyyətinin simvolu olaraq – təqdim olundu. Bundan əlavə, o, müşk iyi verən qızılı bir dastarla – ərəb tacının və şah sarayının simvolu kimi – təltif edildi. Ardınca Toğrul xələtxanədən çıxaraq xəlifənin sarayına yollandı. Tac, dastar, qızıl qılınc və qiymətli bəzəklərlə bəzənmiş halda o, ona ayrılmış taxtda böyük təmtəraqla əyləşdi. Xəlifəyə təşəkkür etmək məqsədilə səcdəyə getmək istəsə də, başında olan şah tacı bunu əngəllədi. Nəticədə o, xəlifədən icazə alaraq iki dəfə onunla əl tutdu, sonra əlini öpüb gözünə qoydu. Xəlifə isə ona başqa bir qılıncı da taxaraq – nəticədə Toğrulun boynunda iki qılınc oldu – Şərq və Qərbin hakimiyyətini ona verdi və onu "Şərqin və Qərbin şahı" adlandırdı. Bu mərasim nəticəsində Toğrul bəy Səlcuqi siyasi və hərbi qüdrətinin zirvəsinə çatmış oldu.
Mərkəzi Asiya türklərinin köçəri həyat tərzinə əsaslanan idarəçilik sistemində xaqan, yəni türklərin lideri, qeyri-məhdud səlahiyyətlərə malik deyildi. Lakin Səlcuqların İran üzərində hakimiyyət qurmasından və Toğrul bəyin monarxik idarəetmə ilə tanış olmasından sonra, o, bu sistemi öz istəklərinə uyğun hesab etdi. Digər əyanları isə öz tabeliyində olan şəxslər kimi görməyə başladı. İbrahim Yınal isə, “Yınalilər” adlanan türkman dəstələrinin başçısı kimi Səlcuqluların uğurlarında mühüm rol oynamış, həmçinin Səlcuq torpaqlarının qərbə doğru genişlənməsi və Kiçik Asiyaya yürüşlərdə böyük xidmətlər göstərmişdi. O, Toğrulun təkbaşına qərar verməsi və fərdi idarəçiliyi ilə barışa bilmirdi. Bu səbəbdən hicri 441-ci ildə Toğrul tərəfindən ona Həmədandan və Cibal bölgəsindəki qalalardan ibarət vilayətin verilməsi göstərişinə tabe olmadı. Eyni zamanda, aralarında narazılıq yaratmaqda şübhəli bilinən vəziri Əbu Əliyə qarşı sərt cəza tədbiri tətbiq etdi. Bundan sonra isə Toğrula qarşı ciddi bir müharibəyə başladı. Lakin bu qarşıdurmada məğlub olaraq geri çəkildi və hakim olduğu yerlər Toğrulun nəzarətinə keçdi. İbrahim Cibal bölgəsində yerləşən Sərməj qalasına sığınaraq üsyanını davam etdirdi. Toğrulun çoxsaylı ordusu tərəfindən dörd günlük mühasirədən sonra qala fəth edildi və İbrahim təslim oldu. Toğrulun hüzuruna gətirilən İbrahim, onun tərəfindən mərhəmətlə qarşılandı. Əvvəlki mülklərinin əksəriyyəti ona qaytarıldı və istər yenidən öz iqta torpaqlarına qayıtmaq, istərsə də Toğrulun xidmətində qalmaq arasında seçim azadlığı verildi. O isə ikinci yolu seçdi və Toğrulun ordusunda xidmətə davam etdi.
Hicri 441-ci ildən sonra İbrahim Yınal Toğrulun yanında göstərdiyi dəyərli xidmətlərlə böyük nüfuz qazandı. Bu nüfuzun göstəricisi kimi aşağıdakı məlumat qeyd edilməkdədir:
Hicri 448-ci ildə Toğrul Cəzireyi İbn Ömər qalasını mühasirəyə aldıqda, İbrahim Yınal ona qoşuldu və orada Əmidülmülk Kundurinin ehtiyatlı və ehtiramlı davranışını tənqid etdi. Əmidülmülk isə ona cavab olaraq dedi: “Artıq sən istədiyini edə bilərsən, çünki sən sultanın naibisən.” Bu ifadə, İbrahim Yınalın həmin dövrdə Toğrulun müavini səviyyəsində bir vəzifəyə malik olduğunu və sarayda olduqca yüksək nüfuz qazandığını göstərir.
Hicri 450-ci ildə (miladi 1058), İbrahim Yınal Cibal bölgəsinə doğru hərəkət etmək məqsədilə Mosulu tərk etdi. Toğrul bəy bu hərəkəti özünə qarşı qiyam cəhdi kimi dəyərləndirərək, onun Bağdada geri dönməsini tələb etdi və xəlifə də bu istiqamətdə İbrahimə məktub göndərdi. Bu müraciətlər nəticəsində İbrahim Toğrulun yanına qayıtdı; burada onu vəzir Əmidülmülk Kundurinin səmimi qarşılaması ilə yanaşı, xəlifə tərəfindən ona xüsusi libas da (xələt) təqdim olundu. İbrahim Mosulu tərk etdikdən sonra, bölgəyə Arslan Bəsasir və Qüreyş ibn Bədran hakim oldular. Həmin dövrdə Novruz bayramı səbəbilə Toğrulun əsgərlərinin əksəriyyəti öz yurdlarına dönmüşdü və onun ixtiyarında cəmi iki min süvari vardı. O, vəziyyətdən xəbər tutduqdan sonra Musula doğru hərəkət etdi, lakin ondan öncə Arslan və Qüreyş şəhəri tərk etmişdilər. Toğrul onların arxasınca Nüseybinə doğru yola çıxdı. Bu zaman İbrahim Toğrul ilə birlikdə hərəkət etməkdən imtina edərək Həmədan istiqamətində yola çıxdı və hicri 450-ci ilin Ramazan ayında həmin şəhərə daxil oldu. Mənbələrə əsasən, bu dövrdə Fatimilər İbrahimlə əlaqə qurmuşdular. Eyni zamanda Arslanın taxta çıxmaq vədilə onu aldadaraq öz məqsədləri üçün istifadə etməyə çalışdığı bildirilir. Toğrul bəy İbrahimin ardınca Həmədana gəlsə də, onun böyük qoşuna, həmçinin İbrahimin bacısı oğulları olan Məhəmməd və Əhmədin, yəni Ərtaşın oğullarının da İbrahimə qoşulması səbəbilə və öz ordusunun azlığına görə toqquşmadan çəkinərək Reyə geri çəkildi. Orada o, qardaşı oğlu Alp Arslan, Yaquti və Qavurd – yəni Çağrı bəyin oğulları – ilə məktublaşaraq onlardan kömək istədi. Onlar da böyük bir ordu ilə Toğrul bəyə qoşuldular. Nəhayət, hicri 451-ci ilin Cəmadiüssani ayının on doqquzunda Rey yaxınlığında Toğrul ilə İbrahim arasında döyüş baş verdi. Döyüş İbrahimin məğlubiyyəti və Alp Arslan tərəfindən əsir alınması ilə nəticələndi. Onun bacısı oğulları da eyni şəkildə əsir götürüldülər. İbrahim Toğrul bəyə təslim edildi və elə həmin gün onun əmri ilə yay sapandının ipi ilə boğularaq öldürüldü. Bacısı oğulları da onunla birlikdə qətlə yetirildilər.
Toğrul bəy İbrahim Yınalın ardınca hərəkət etdiyi müddətdə, Arslan bu vəziyyətdən istifadə edərək hicri 450-ci ilin Zilhiccə ayının səkkizinci günü Bağdada daxil oldu. Onun gəlişi şəhərin hərbi rəhbəri olan Əmidül-İraq və ona tabe olan qüvvələrin, eləcə də şəhər əhalisinin – küçə və bazar sakinlərinin – müqaviməti ilə qarşılaşsa da, nəticədə Arslan bu müqavimətləri dəf edərək qələbə qazandı və Mənsur məhəlləsində yerləşən Cümə məscidində xütbəni Fətimi xəlifəsi Mustənsir Billahın adı ilə oxutdurdu. Bundan əlavə, onun göstərişi ilə Şiə məzhəbinə uyğun olaraq azana “Hayya ələ xeyril-əməl” ifadəsi əlavə edildi. Arslan və ordusu Bağdada girdikdən sonra “Zahir” adlı ərazidə ordugah qurdu və şəhərə daxil olduqdan sonrakı ilk cümə günü Rəsafə məscidində yenidən Müstənsirin adına xütbə oxutdurdu. Bu zaman Arslan tərəfdarları ilə Abbasi xilafətinin tərəfdarları arasında silsilə qarşıdurmalar baş verdi. Şiələrin və sünnilərin böyük bir hissəsinin məzhəblərinə görə və türklərin özlərinə qarşı sərt rəftarına etiraz olaraq Arslan tərəfini dəstəkləməsi vəziyyəti Abbasi tərəfdarlarının ziyanına dəyişdirdi. Əmidül-İraq, Toğrulun qayıdışınadək müharibəni təxirə salmaq üçün xəlifənin vəzirinə müraciət etsə də, vəzir bu təklifi rədd etdi və mübarizə üçün Həmədandan olan bir qazini – Qazi Həmədanini – göndərdi. Arslanın müharibə taktikalarının üstünlüyü sayəsində bu qarşıdurma onun qələbəsi ilə nəticələndi. Ardınca Bağdadın bir məhəlləsi və az sonra xəlifə sarayı qarət edildi. Şəhərin digər bölgələri də Arslan tərəfdarlarının nəzarətinə keçdi. Bu vəziyyətdə xəlifə Əmidül-İraqdan kömək umsa da, Əmid Arslanın müttəfiqi olan Qüreyş ibn Bədranın himayəsinə sığındı. Nəticədə xəlifə və vəziri məcbur qalaraq Qüreyş ibn Bədrandan aman dilədi və onun himayəsinə daxil oldular. Bu hadisədən sonra Arslan, Qüreyş ibn Bədranla əməkdaşlığın davam etdirilib-etdirilməyəcəyi barədə ondan soruşdu. Qüreyş bu əməkdaşlığı davam etdirmək istədiyini bildirdi. Ardınca xəlifənin vəziri Əbu’l-Qasım Müslimə Arslana təhvil verildi və onun əmri ilə hicri 450-ci ilin Zilhiccə ayının sonunda vəzir ağır şəkildə qətlə yetirildi. Əmidül-İraq da eyni şəkildə Arslan tərəfindən öldürüldü. Xəlifə əvvəlcə Qüreyş ibn Bədranın düşərgəsində saxlanıldı və daha sonra Arslanın əmri ilə Qüreyşin əmisi oğlu və Hadisə bölgəsinin hakimi olan Müharəc ibn Mücliyə təhvil verildi. Müharəc isə xəlifəni Hadisə-ə Anə şəhərinə köçürdü. Digər tərəfdən, Arslan bayram namazını qılmaq üçün Qurban bayramında at belində, ətrafında Misir bayraqları dalğalanan halda Bağdad musəllası istiqamətində yola çıxdı. Bu zaman xalq, müxtəlif məzhəblərin alimləri və xəlifənin anası ilə hörmətlə və nəzakətlə rəftar etdi. Bir müddət sonra o, Vasit və Bəsrə şəhərlərinə yürüş edərək bu bölgələri ələ keçirdi. Əhvaza yürüş etməyi planlaşdırsa da, həmin bölgənin hakimi Həzər Əsb ibn Bəkkir ilə əldə etdiyi razılaşmadan sonra hicri 451-ci ilin Şəban ayında Vasitə geri döndü.
Toğrul bəy, İbrahim Yinal məsələsini həll etdikdən sonra xəlifəni yenidən paytaxta qaytarmaq məqsədilə Ərəb İraqına hərəkət etdi. O, Arslan və Qüreyş ibn Bədrana göndərdiyi məktubda, əgər xəlifə öz məkanına qaytarılarsa və xütbə ilə sikkələr Toğrulun adı ilə oxunub basılarsa, İraqa daxil olmaqdan imtina edəcəyinə söz verdi. Lakin Arslan bu təklifi rədd etdiyinə görə, Toğrul İraqa doğru irəlilədi və Arslan tərəfdarları ilə birlikdə 451-ci hicri ilinin Zilqədə ayının altısında bölgəni tərk etdi. Ardınca Toğrul Bağdada daxil oldu və tanınmış alimlərdən birini Qüreyş ibn Bədranın yanına göndərərək, xəlifənin həyat yoldaşı, Çağrı bəyin qızına göstərdiyi xoş münasibətə görə ona təşəkkürünü bildirdi və xəlifənin Bağdada qaytarılmasını tələb etdi. Nəticədə xəlifə, Bədr ibn Mühləhlin hakimiyyəti altında olan bölgəyə gətirildi və Toğrul tərəfindən göndərilmiş Əmidülmülk Kunduri və digər nüfuzlu şəxslər tərəfindən qarşılandı. Toğrul, xəlifənin 24 Zilqədə tarixində Nəhrəvana çatması ilə onun görüşünə getdi, sağlamlığını gördükdə məmnunluq ifadə etdi və Bəsasirinin təqibi ilə Misir hökmdarı Müstənsir Billaha qarşı hərbi tədbirlər görəcəyinə dair təminat verdi. Xəlifə isə Toğrulun belinə öz əli ilə qılınc asdı və onu təriflədi. Daha sonra Toğrul xəlifədən öncə Bağdada daxil oldu və 25 Zilqədə tarixində xəlifə Bağdada daxil olarkən, Toğrul onu iqamətgahına qədər müşayiət etdi. Bu xidmətin ardınca, xəlifə Töğrulu təriflədi və onu “ərkəb ya Rüknəddin” xitabı ilə çağırdı. Halbuki əvvəllər Töğrul “Rüknəddövlə” ləqəbi ilə tanınırdı və “Rüknəddin” ləqəbinin verilməsi, onun Fatimi xilafəti qarşısında apardığı mübarizəyə işarə edir.
Toğrul, Xümartəkin Tuğrağini qoşun başçısı təyin edərək Kufəyə göndərdi və özü də arxasınca yola çıxdı. O, Arslanı və Dəbis ibn Məzidi qəfil yaxaladı. Dəbis Batihə bölgəsinə çəkildi, lakin Arslan Toğrulla döyüşə girdi. Nəhayət, Arslan bir neçə tərəfdarının əsir düşməsindən sonra öldürüldü və başı Toğrula göndərildi. Toğrul isə 451-ci hicri ili Zilhiccə ayının ortalarında bu başı xəlifəyə təqdim etdi. Bu qələbədən sonra Abbasi xilafəti ciddi təhlükədən xilas oldu və Toğrul xilafətin yenidən bərpasında göstərdiyi əvəzsiz xidmətinə görə yüksək nüfuz qazandı.
Başqa bir rəvayətə görə, Toğrul Bağdada çatdıqdan sonra Arslan şəhəri tərk etdi. Fatimi xəlifəsi və Arslanın müttəfiqləri olan Dəbis Məzdidi və Qüreyş Əqili də ona dəstəklərini dayandırdılar. Arslan 451-ci hicri ili / 1059 miladi ilində Əmidülmülk Kundurinin qul nökəri Gümüştəkin tərəfindən əsir alındı və edam edildi. Onun başı da Bağdada göndərildi.
Toğrul Bağdad məsələsindən sonra Vasit şəhərinə hərəkət etdi. Səfər zamanı Dəbis ibn Məzid, Həzərəsp ibn Bənikir vasitəsilə Toğrulun xidmətinə gəldi və itaətini bildirdi. Toğrul, illik gəliri iki yüz min dinar olan Vasiti Əbu Əli ibn Fəzlana təhvil verdi və Bəsrəni isə “tiyul” olaraq Əğər Əbu Səad Şapur ibn Müzəffərə bağışladı. O, Batihə bölgəsinə qədər irəlilədi və 452-ci hicri ili Səfər ayında bir sıra əyan-əşrəflə birlikdə Bağdada döndü. Xəlifə ilə görüşdü və onun şərəfinə təşkil olunan mərasimdə iştirak etdi. Daha sonra Bağdadı üç il müddətinə və dörd yüz min dinar qarşılığında Əbu'l-Fəth Müzəffərə verdi, şəhərin hərbi idarəsini isə əmiri Barsaqa həvalə etdi. Toğrul 452-ci hicri ilində Bağdadı tərk edərək Cibal bölgəsinə yollandı. Həmçinin 450-ci hicri ilində o, Azərbaycanın idarəsini Vəhsudanın oğlu Məmlana həvalə etmişdi.
Toğrul 452-ci hicri ilində Ərəb İraqını tərk etdikdən sonra Azərbaycana doğru yürüş etdi və Təbrizə daxil oldu. Qutalmış onun adından Mosul və Diyar Rəbiyə bölgələrinə göndərildi. Həmin ildə Toğrulun əmri ilə Mahmud ibn Əxram Xəfaciyə Bəni Xəfacə, Kufə və Fərat üzərindəki mirablıq vəzifələri tapşırıldı.
Toğrul Bəy, Buveyhilər dövlətinin Ərəb İraqı üzərindəki nüfuzuna son qoyması, yerli üsyançıların və qarətçi dəstələrinin yatırılması, həmçinin Misirdəki Fatimi xilafətinin bölgədə nüfuz qazanmasına qarşı çıxması kimi mühüm fəaliyyətlərinə görə, Abbasi xəlifələrinin yalnız ruhani rəhbərliyini qəbul edir və siyasi nüfuzlarına qarşı çıxırdı. Onun və müşavirlərinin siyasətinə əsasən, xəlifənin yalnız mənəvi nüfuzu tanınır, lakin dövlət idarəçiliyinə müdaxiləsi qəbul edilmir və hökumət səlahiyyətləri yalnız sultanlığın səlahiyyət dairəsində nəzərdə tutulurdu. Bu baxımdan onların siyasəti, xəlifənin dünyəvi hakimiyyətinin zəiflədilməsi və məhdudlaşdırılması istiqamətində idi. Məsələn, xəlifənin maddi hüquqlarının müəyyən edilməsi və onun müsəlmanların beytülmalı üzərində ixtiyar sahibi olmasının qarşısının alınması bu çərçivədəki tədbirlərdəndir.
Toğrul, Abbasi xilafətinə yenidən həyat vermək və xəlifəni Bağdada qaytarmaqla, gələcəkdə böyük ordu ilə birlikdə bölgədə yerləşmək üçün bəzi ərazilərin gəlirlərini tələb etdi. O, bu məsələnin çatdırılması üçün müşaviri Amidülmülk əl-Kunduriyə tapşırıq verdi. Amidülmülk, bu tələbə dair hazırlıq görərək, xəlifənin hüzuruna yollandı. Lakin yolda xəlifənin vəziri Əbu-l Qasim ibn Müslimə ilə qarşılaşdı. Vəzir, Toğrula maliyyə dəstəyi üçün gəlir tələb edən mesaj aparırdı. Amidülmülk onunla birgə Toğrulun hüzuruna çatdı və vəziyyəti izah etdi. Toğrul, Amidülmülkün bu məsələ ilə bağlı qabaqcadan xəbərdar olduğunu anlayaraq, məsələnin idarə edilməsini ona həvalə etdi. Amidülmülk də Bağdad qanun kitabına əsaslanaraq, xəlifənin maddi təminatını və hüquqlarını müəyyənləşdirdi. Nəticədə xəlifə, Toğrulun iradəsinə daha da bağlı hala gəldi və bu hadisədən sonra onun tələblərini qəbul etməyə məcbur oldu.
Abbasi xilafəti ilə münasibətlərin əhəmiyyəti, Səlcuqlar üçün hələ İslam dünyasına daxil olmadan əvvəl də aydın idi. Onların erkən fəaliyyətlərində bu münasibətə verdikləri əhəmiyyət açıq şəkildə görünür. Məsələn, Səlcuq əmirləri Xorasan hakimi Suriyə göndərdikləri məktubda özlərini “Əmirəlmömininin köləsi” adlandırırdılar. Nişapurun fəthindən sonra xəlifənin şəhərin qarət edilməməsi ilə bağlı istəyi əsasında, Toğrul, qardaşı Çağrı Bəyə şəhəri qarət etməməsi üçün qırx min dinar ödəyərək xəlifənin razılığını təmin etmişdi. Səlcuqlar Dəndənəkan döyüşündə qazandıqları qələbədən sonra da xəlifəyə məktub göndərərək öz vəziyyətlərini izah etmiş və hakimiyyətlərinin tanınmasını istəmişdilər. Bu, onların xəlifədən legitimlik qazanmaq istədiklərini göstərir. H. 447 (M. 1055) –ci ildə Toğrulun Bağdada girməsi və Büveyhilərin hakimiyyətinə son qoyması ilə Səlcuqlular Abbasi xilafətinin mərkəzində əsas siyasi qüvvəyə çevrildilər. Lakin əvvəlki şiə Büveyhi hökumətlərindən fərqli olaraq, xəlifə ilə münasibətlərdə açıq şəkildə dəyişiklik etmədilər. Toğruldan sonra gələn bəzi hökmdarların dövründə bu münasibətlərdə fərqlər müşahidə olunsa da, ümumilikdə, xəlifənin mənəvi nüfuzuna ehtiyac davam edirdi. Əvvəlki dövlətlər kimi, Səlcuqlar da öz hakimiyyətlərinin qanuniliyini xəlifənin təsdiqi və xütbə oxunması yolu ilə təmin edirdilər. Xəlifə, mənəvi nüfuzu və sünni əhalidəki təsiri səbəbilə son qərar verən nüfuz sahibi sayılırdı. Bu, hətta şiə Büveyhiləri belə onun təsdiqinə ehtiyaclı hala gətirirdi. Səlcuqlular da bu qaydaya uyğun hərəkət edirdilər. Məsələn, Toğrulun xəlifə ilə görüşü və onunla münasibətləri, Büveyhi hökmdarı Əzəddövlənin əvvəlki davranışlarına çox oxşayırdı. Toğrulun qardaşı qızını xəlifəyə ərə verməsi də bu münasibətin bir parçası idi və bununla da din ilə dövlət arasında simvolik bir ittifaq yaranırdı. Lakin Toğrulun fərqli addımı, xəlifənin öz qızına elçi düşməsi idi. Başlanğıcda xəlifə bu izdivaca qarşı çıxsa da, Toğrulun hərbi-siyasi güc təzyiqləri nəticəsində bu evlilik baş tutdu.
Hicri 452-ci ilin zilqədə ayında, Toğrulun xanımı Zəncan şəhərində vəfat etmiş və Reydə dəfn olunmuşdur. Bu hadisə nəticəsində, Toğrul, Rəyə göndərilən Əbu Səidə xəlifəyə xitabən onun qızı və ya bacısı ilə evlənmək istədiyini çatdırmasını bildirmişdir. Bu məsələdə müxtəlif mənbələrdə fərqli məlumatlar olsa da, ümumilikdə, bu arzunun xəlifə tərəfindən etirazla qarşılandığına dair razılıq var. Çünki bu tələbin və nəticədə xəlifə övladının bir sultanla evlənməsi, daha əvvəl heç bir zaman görülməmiş bir hal idi. Xəlifə bu təklifi eşitdikdən sonra əsəbiləşərək, yanına göndərdiyi Əbu Məhəmməd Təmimi vasitəsilə Toğrula iki seçim təklif etmişdir: ya evliliyi göz ardı edib, xəlifəyə 300.000 dinar göndərib, Vəsit və ətraf bölgələrinin gəlirlərini təslim edər, ya da evliliyi unudar. Toğrul əvvəlcə bu təklifdən imtina etməyi qərara almış, lakin Kundurinin ona bildirdiyi kimi, bu cür addımın onun zəiflik kimi qəbul ediləcəyini düşünərək, xəlifənin təklifini formal olaraq qəbul etməyi qərara almışdır. Bu məqsədlə, Kunduri çoxlu mal və zinət əşyaları ilə, xəlifənin həyat yoldaşı Arslan Xatunun müşayiəti ilə, Xəlifənin sarayına getmişdir. Arslan Xatun, Toğrulun xəlifəyə göndərdiyi hədiyyələri təqdim etdikdən sonra, onun bəzi şərtləri qəbul etdiyini, bəzilərini isə rədd etdiyini bildirmişdir. Lakin xəlifə bunu qəbul etməyərək, narazılıq və cavab verməmək şəklində qarşılıq vermiş və eyni zamanda Toğrul bu məsələni unudmağı qəbul etməzsə, Bağdaddan ayrılacağı ilə hədələmişdir. Bu zaman Xəlifə çadırını Nəhruvan bölgəsinə köçürmək əmrini vermişdi. Lakin Xəlifənin bu addımına qarşı saraydakı bəzi rəhbərlər onu bu addımın fəsadları haqqında xəbərdar etmiş və Xəlifənin vəziri İbn Dərəs, Kunduriyə bir ziyafət təşkil etmişdir. Xəlifənin narazılığının səbəbi isə, Arslan Xatunun Toğrulun hədiyyələrini təqdim etdikdən sonra, Xəlifəni məlumatlandıraraq, Toğrulun bəzi şərtləri qəbul etdiyini, bəzilərini isə qəbul etmədiyini bildirməsi idi. Kundurinin xəlifəni razı sala bilməməsindən sonra Toğrul həmədana yollanmış, hadisəni öyrəndikdən sonra xilafətin ağsaqqallarına məktub yazaraq, xəlifənin onun xidmətlərinə yetəri qədər minnətdar olmamasından şikayətlənmişdir. O, eyni zamanda özünün qardaşı qızı və xəlifənin arvadı olan Arslan Xatunun da geri göndərilməsini istəmişdir. Kunduri, xəlifənin bacısının Toğrul ilə evlilik məsələsinə qarşı çıxmasından sonra, xilafətin maaşlarını dayandırmış və nəticədə xəlifə bu təklifi qəbul etməyə məcbur olmuşdur. Beləliklə, xəlifə təzyiq altında, Toğrulun evlilik istəyini qəbul etmiş və bir məktub göndərərək, onun qızı ilə evlənməsinə icazə vermişdir. Beləliklə, xəlifə təzyiq altında, Toğrulun evlilik istəyini qəbul etmiş və bir məktub göndərərək, onun qızı ilə evlənməsinə icazə vermişdir.
Bu tədbirlərin nəticəsində, Hicri 454-cü ilin Şaban ayında, Toğrul ilə xəlifənin qızı arasında evlilik müqaviləsi, Təbrizin kənarında bağlanmışdır. Toğrul, xəlifə, qızı və xəlifə ailəsinin digər üzvləri üçün çoxlu hədiyyələr göndərmişdir. Əksər mənbələrdə, xəlifənin qızı və ya bacısının məhrini, Peyğəmbər Məhəmmədin qızı Fatimənin məhrinə bənzər şəkildə, 400 dirhəm qızıl və bir dinar gümüş olaraq qeyd edilmişdir. Toğrul, 455-ci ilin əvvəllərində Cənubi Qafqaza getdikdən sonra, Kunduri xəlifəyə Toğrul və qızının evlənmə mərasiminin keçirilməsini təklif etmişdir. Lakin xəlifə, Kundurinin verdiyi yazılı öhdəlikləri xatırladaraq, bu evliliyin məqsədinin yalnızca Toğrulun nüfuzunu artırmaq olduğunu, birgəyaşayışın nəzərdə tutulmadığını bildirmişdir. Əgər Toğrul yeni arvadını görmək istəyirsə, o zaman onu xəlifənin sarayında qəbul etməyə hazır olduğunu ifadə etmişdir. 455-ci ilin səfər ayı ərzində Toğrul, xəlifənin qızını görmək üçün Bağdad sarayına gəlmiş, ona çoxlu hədiyyələr təqdim etmişdir. Lakin gəlin, Toğrulu qarşılamamış və onun qarşısında başını açmamışdır. Buna baxmayaraq, Toğrul, bir neçə dəfə gəlinə baş çəkərək ona yaxşı münasibət göstərmişdir, lakin nəticə əldə edə bilməmişdir. Nəhayət, 455-ci ilin Rəbiul-əvvəlində, Toğrul Reyə getmək qərarına gəlmiş və burada xəlifə ilə əlaqələri kəsərək, onun maaşını dayandırmışdır. Xəlifə, buna cavab olaraq, qızını və Bağdadın Qazisi olan Qaziul-Qudat ilə birlikdə Təbrizə göndərmişdir. Toğrul Təbrizdə gəlinini qarşılamış, şəhəri bəzəmiş və böyük hədiyyələr təqdim etmişdir. Evlilik mərasimi isə Qaziul-Qudat tərəfindən həyata keçirilmişdir.
Toğrul, evlilik mərasimini Rey şəhərində etmək məqsədilə oraya yola düşmüş, lakin Rey yaxınlığında xəstələnmişdir. Havanın isti olması səbəbindən, soyuq havası olan Təcriş kəndində qalmışdır. Bir neçə gündən sonra, 455-ci ilin Ramazan ayında, 70 yaşında və 26 illik hakimiyyətin ardından, Toğrul evlənmədən əvvəl vəfat etmişdir. O, Rey şəhərində, Toğrul Qülləsində dəfn olunmuşdur.
Məryəm Muezzi və Sümeyyə Şəbbanın qeyd etdiklərinə görə, əsrlər boyunca hakimiyyətə gələn dövlətlər müxtəlif üsullara müraciət etməklə öz legitimliklərini təmin etməyə çalışmışlar ki, bu da onların xalq arasında qəbul edilməsini və siyasi varlıqlarını davam etdirmələrini mümkün qılmışdır. Səlcuqlulardan əvvəlki dövrlərdə legitimlik təmin etməyin ən yayğın yollarından biri, hökumət başçılarının və əyanların özlərini qədim şahlara və ya onların sərkərdələrinə nisbətləndirməsi və bu məqsədlə saxta nəsil şəcərələrinin yaradılması olmuşdur. Bu cür üsullarla hakimiyyətlərinə hüquqi və mənəvi əsas qazandırmağa cəhd göstərirdilər. Lakin Toğrul bəy legitimlik qazanmaq məqsədilə bir neçə fərqli yoldan istifadə etmiş və nəticə etibarilə, uzunmüddətli davamlılıq nümayiş etdirən bir siyasi legitimlik əldə etmişdir. Bu üsullar aşağıdakı kimi ümumiləşdirilə bilər:
Toğrulun legitimlik qazanmaq yolundakı ilk addımının fiqh alimlərinin təsdiqini almaq olduğu deyilə bilər. Bu mərhələ adətən "əmirlik vasitəsilə hökmranlıq" formasında gerçəkləşirdi. O dövrün qəbul edilmiş legitimlik modelinə əsasən, hökumətlər hərbi güc yolu ilə əraziləri nəzarətə götürür və xilafət isə ictimai nizam və birliyin qorunması məqsədilə bu hökumətləri tanıyaraq, onlara legitimlik bəxş edirdi. Bu səbəbdən də, hərbi zəfərlər əldə etmiş bütün əmirlər və hökmdarlar xilafətin ilkin razılığını qazanmış sayılırdılar. Əgər dini hökmlərə riayət edir, xilafətin nüfuzunu qoruyur, şəri ödənişləri ədalətli şəkildə toplayırdılarsa, fiqh alimləri tərəfindən dəstəklənirdilər.
Fiqh alimlərinin təsdiqindən sonra Toğrul xəlifənin razılığını və rəğbətini qazanmağa çalışmışdır. O, xəlifəyə ehtiram göstərmiş, onu Buveyhilər və Arslanın təzyiqlərindən xilas etmiş, maddi yardımlar göstərmişdir. Bu sayədə xəlifənin şəxsən özündən hökumətinin təsdiqini almağa nail olmuşdur. Toğrul yaxşı anlayırdı ki, əhalinin böyük əksəriyyəti sünni məzhəbinə mənsubdur və bu səbəbdən xəlifənin dini nüfuzu onlar üçün əhəmiyyət daşıyır. Toğrulun bu addımları Abbasi xəlifəsi ilə münasibətlərin istiləşməsinə və onun tərəfindən təsdiqlənməsinə səbəb olmuşdur.
Toğrul növbəti mərhələdə nüfuzlu şəxsiyyətlərin, alimlərin və cəmiyyətin qabaqcıl təbəqəsinin rəğbətini qazanmağa çalışmışdır. O, daim bu şəxslərlə görüşür, onların fikirlərinə hörmətlə yanaşır və məsləhətlərini nəzərə alırdı. Bəzi nüfuzlu şəxsləri öz müşavir heyətinə daxil etmiş və daim onların iştirakı ilə siyasi proseslərdə iştirak etmişdir. Hətta ona qarşı sui-qəsd planlaşdıran Əbu’l-Həsən Mavərdini də bağışlamamış və onu hörmətlə qarşılamışdır. Baba Tahir kimi nüfuzlu şəxslərə xüsusi ehtiram göstərmişdir. Muezzî və Şəbbanın fikrincə, Toğrul bütün bu tədbirləri, cəmiyyətin düşüncəsini formalaşdıran şəxslərin nüfuzunu dərindən dərk etdiyi üçün həyata keçirmişdir.
Toğrulun legitimlik qazanmaqda atdığı mühüm addımlardan biri də dini dəyərləri ön plana çıxarmaq, ibadətlərə sadiq qalmaq və dini təsəvvürlərə uyğun bir hakim obrazı formalaşdırmaq olmuşdur. O, namaz və oruc kimi əsas ibadətlərə diqqət yetirmiş, sədəqə vermək kimi müstəhəb əməlləri yerinə yetirmiş, yeni məscidlər inşa etdirmişdir. Toğrul özünü dinə xidmət edən bir şəxs kimi tanıtmağa çalışmışdır. Həmçinin, Bizans hakimiyyəti ilə münaqişələr zamanı apardığı yürüşlərə "qazavat" adını vermiş, bu zaman bir Bizans vassalını əsir almış və daha sonra onu əfv etmişdir. Həmin şəxs, Toğrulun bu mərhəmətinə qarşılıq olaraq müsəlmanların xeyrinə tədbirlər görmüş, məscid təmir etdirmiş və ərazisində namaz qılınmasına şərait yaratmışdır. Bu cür hadisələr, Toğrulun adına xütbə oxunması və sülh müqaviləsinin bağlanması ilə nəticələnmiş və o dövrün müsəlman cəmiyyətində onun legitimliyini daha da möhkəmləndirmişdir.
Toğrul, dövrün müsəlman əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən sünnilərin rəğbətini qazanmaq məqsədilə digər məzhəb və dinlərə qarşı sərt tədbirlərə əl atmışdır. Şiələrə təzyiq göstərmiş, namazda "Hayyə alə xeyril-əməl" əvəzinə sünni şüarlarının oxunmasını məcbur etmiş, xüsusilə ismaili şiələri hədəfə almışdır. Daha sonra zərdüştilər və xristianlara qarşı da sərt tədbirlər tətbiq etmiş və onları mühüm vəzifələrdən kənarlaşdıraraq sünni, xüsusilə şafii və hənbəli məzhəblərinə mənsub olanlara üstünlük vermişdir.
Toğrul, xalq üzərində hakimiyyət qurmaq üçün onların qədim siyasi və dini inanclarına uyğun hərəkət etməyin vacibliyini başa düşmüşdür. O, hakimiyyətə gəlməsini Allahın və Peyğəmbərin lütfü kimi təqdim etmiş və yuxusunda Peyğəmbəri gördüyünü, onun vasitəsilə bu hakimiyyətin qorunmasının istəndiyini iddia etmişdir. O, bu iddiasını Qurani-Kərimdən ayələrlə əsaslandırmağa çalışmışdır. Bu addımlar xalqın nəzərində onun fövqəltəbii gücə malik bir hökmdar kimi qəbul edilməsinə səbəb olmuş və "farreh-i izadî"yə malik bir şəxs kimi tanıdılmışdır. Toğrul, Qəznəvi hökmdarı Məsudu şərab düşkünü və ləzzətə meylli biri kimi təqdim etmiş, onu mənəvi liderlikdən uzaq bir obrazda göstərmişdir. Bu düşüncə tərzi, yəni ilahi nurdan məhrum olan hökmdarın uğursuzluğa düçar olması ideyası, zamanın əsas təfəkkür forması ilə — qismətə inamla — uzlaşırdı. Beləliklə, Məsudun Toğrul qarşısında məğlubiyyəti, xalq tərəfindən onun ilahi nurdan uzaqlaşmasının nəticəsi kimi qəbul edilmiş və bu da Toğrulun legitimliyini daha da gücləndirmişdir.
Tarixi mənbə müəlliflərinin bir hökmdarın xüsusiyyətləri barədə söylədikləri fikirlər həmişə tam etibarlı hesab oluna bilməz; lakin bəzi məlumatların təkrarlanması onların gerçəkliyinə işarə kimi qəbul edilə bilər. "Zübdetü’t-Təvarix" adlı əsərdə Toğrul bəy cəsur, səbirli, səxavətli, daim Allaha ibadətlə məşğul olan, Cümə namazını davamlı qılan, bazar ertəsi və cümə axşamı günləri oruc tutan və dəyərli əxlaqi xüsusiyyətlərə sahib bir şəxs kimi təsvir edilmişdir. Orada qeyd olunur ki, o, son dərəcə dözümlü idi, ölçülü danışar, səxavət göstərməkdə və məscidlər tikməkdə böyük səylə çalışardı. Toğrul bəyin Hənəfi məzhəbinə mənsub olduğu qeyd edilir. Eyni zamanda, mənbələr Toğrul bəyin məşhur hüquqşünas Əli ibn Məhəmməd və ya digər adı ilə əl-Mavərdi qarşısında təmkin nümayiş etdirdiyini və Mavərdi tərəfindən xəlifəyə Toğrul əleyhinə yazılmış məktubu ələ keçirməsinə baxmayaraq, ona hörmətlə yanaşdığını bildirirlər. Həmçinin, Toğrul bəyin ona yaxın məmurlardan birinin öz sirlərini Buveyhilərdən olan Əmir Əbu Kəlicarın yanında açıqlamasına da göz yumduğu qeyd olunur. Məhəmməd ibn Əli Ravəndi, Baba Tahir ilə Toğrul bəyin görüşünü təsvir edərək yazır ki, dövrün məşhur sufi şairi Baba Tahir Toğrula belə müraciət etmişdir:
Ey Türk, Allahın bəndələrinə necə davranacaqsan?” Toğrul isə cavab vermişdir: “Sənin əmr etdiyini edəcəyəm.” Baba Tahir isə ona belə cavab vermişdir: “O şeyi et ki, Allah əmr edir.” Toğrul da ağlayaraq “elə edəcəyəm” demişdir. Ravəndi bu rəvayətin davamında Toğrulun dindarlığını vurğulayaraq yazır: “Onun imanının saflığı və dini etiqadı belə idi ki, Muhamməd (s.ə.s) dinində ondan daha mömin və ayıq bir şəxs yox idi.
Toğrulun dini vəzifələri icrası barədə "Mənzərətü’l-insan" adlı əsərdə isə belə qeyd olunmuşdur:
Toğrul bəy həlim, kərəmli və camaatla birgə daim namaz qılan şəxs idi. Bazar ertəsi və cümə axşamı günləri oruc tutardı, çoxlu sədəqə verər və məscidlər inşa etdirərdi.
Bəndari də Tuğrul və onun hakimiyyəti barədə belə yazır:
Onun hakimiyyəti dövründə ölkə bir güllüyü xatırladırdı. O, öldürmək və qan tökməyi sevməzdi və belə əmrlər verməzdi.
Lakin İbn əl-Əsir Çağrı bəy tərəfindən Toğrul bəyə göndərilən və onun işğal etdiyi ərazilərin viran qalmasına görə tənqidlər ehtiva edən bir məktuba da istinad edir. Bu məktubda Çağrı bəy keçmişdə yaşadıqları çətinlikləri xatırladaraq Toğrulu bu cür davranışlardan çəkindirmişdi. Toğrul isə cavab məktubunda, Çağrı bəyin nəzarətinə keçmiş Xorasan ərazisinin dağılmış vəziyyətini xatırlatmış və bu bölgələrin hərbi səbəblər üzündən bərpa olunmasının mümkünsüzlüyünü qeyd edərək, məcburən belə tədbirlər gördüyünü bildirmişdir. İbn əl-Əsir, Toğrulun bir çox müsbət xüsusiyyətlərini sadaladıqdan sonra onu zülmkar, qəddar və daşürəkli bir şəxs kimi də təsvir edir. O, Toğrulun ordusunun xalqın mal-mülkünü taladığını və gecə-gündüz qarətə məşğul olduğunu qeyd edir.
Toğrul bəyin sünni məzhəbindən olduğu və xüsusilə Hənəfi məzhəbinə mənsubluğu qeyd olunur ki, bu da Səlcuqluların, o cümlədən Səlcuq un ilk dini meyillərindən qaynaqlanır. Toğrulun xilafət dövründəki fəaliyyətləri araşdırıldıqda, Arslan Bəsasiri tərəfindən yaranmış böhrana qarşı onun xilafəti xilas edən bir fiqur kimi ortaya çıxması və Abbasi xəlifəsini İslam ümmətinin dini rəhbəri kimi yenidən ön plana çıxarması vurğulanır. Onun dini sahədə fəal olduğu bildirilir; məsələn, Rey şəhərində Hənəfi məzhəbinə mənsub olan əhali üçün böyük bir məscidin inşasına şəxsən təşəbbüs göstərmişdir. Məhəmməd ibn Əli Ravəndi tərəfindən nəql olunan bir rəvayətdə deyilir ki, İmam Əbu Hənifə, əgər məzhəbi haqlı isə, Allahdan yardım dilədikdən sonra Kəbə evində bir səs eşitmiş və bu səs ona belə demişdir:
Haqlısan və bayrağın ucaldılacaq, inancın möhkəmlənəcək; ta ki, Hənəfi məzhəbli türklərin əlində qılınc olsun.
Ravəndi, Hənəfi məzhəbinin nüfuzunu belə izah edir ki, bu məzhəb türklərin dəstəyi ilə güclənmiş və türklər öz qılıncları ilə ərəblərə, iranlılara, rumlulara və ruslara üstün gəlmişlər. O, həmçinin qeyd edir ki, Səlcuqlu sultanları Əbu Hənifənin davamçısı olan alimləri o qədər yetişdirmişlər ki, bu alimlərə olan sevgi xalqın yaşlısı və gəncinin qəlbində qalıcı olmuşdur. Bu səbəblə demək olar ki, Toğruldan sonra gələn Səlcuqlu hökmdarları da Hənəfi məzhəbinə meyilli olmuş və bu istiqamətdə ciddi səylər göstərmişlər. Toğrulun vəziri Əmidülmülk Kunduri isə Hənəfi məzhəbinə mənsub olduqca sərt bir şəxs kimi tanınır; onun göstərişi ilə Xorasanda şiələrə və rafizilərə qarşı minbərlərdə lənət oxunması əmri verilmişdir.
Hicri 445-ci (miladi 1053-cü) ildə Əmidülmülk Kündəri və Nişapurun Hənəfi xətibi Əbu Əli Həsən Səndəli tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətlər nəticəsində, Toğrul bəy Əşərilərə qarşı bir bəyanat yaymış və bu, şafii məzhəbinə mənsub, əqidədə əşəri yönümlü olanlarla qarşıdurmaya səbəb olmuşdur. Toğrul rafizilərə, bidət əhli olanlara və əşərilərə qarşı minbərlərdə lənət oxunmasına və şafii-əşəri yönümlü din adamlarının dini fəaliyyətlərinin qadağan olunmasına dair fərman vermişdi. Bu siyasətin təsiri ilə Əbülhəsən Əşəri və davamçıları minbərlərdə lənətlənmiş, azğın və bidətçi adlandırılmışdılar.
Bu hadisələr fonunda, Əbulqasim Küşeyrinin Toğrula və İslam şəhərlərinin alimlərinə ünvanladığı, Əşəri etiqadını müdafiə edən məktubu da nəticə verməmiş və Toğrul Əmidülmülk ilə birlikdə daha sərt tədbir alaraq, Nişapurun şafii məzhəbində olan etirazçı böyüklərinin sürgün edilməsinə dair fərman vermişdir.
Bu hadisələrdən sonra Hənəfi məzhəbinə mənsub olanlar dövlətin diqqət mərkəzinə keçmiş, onlar üçün Nişapurda Sultan Mədrəsəsi qurulmuş, camaat məscidlərində dini ayinlər onların fiqhinə uyğun şəkildə icra olunmuş və Səlcuqlu torpaqlarında Hənəfi qaziləri məhkəmə işlərinə təyin olunmuşdur. Tuoğrulun Bağdada daxil olmasından sonra da bu məzhəbin nümayəndələri yüksək dərəcədə ehtiramla qarşılanmış və Əmidülmülkün əmri ilə Hənəfi alimi Əbu Abdullah Damğani bir şafii hüquqçusunun yerinə qaziülquzat təyin edilmişdir. Lakin bu proses, Toğrulun hicri 455-ci (miladi 1063-cü) ildə vəfatından sonra otuz il müddətinə dayandırılmışdır.
İbn əl-Cəvzi "əl-Muntəzəm fi Tarix əl-Müluk vəl-Üməm" və İbn Həcər Əsgəlani "Əsqəlani Lisan əl-Mizan" əsərlərində nəql edirlər ki, Toğrul bəyin hicri 447-ci ildə (miladi 1055) Bağdada daxil olmasından sonra oradakı sünnilər Şeyx Tusinin kitablarını bir neçə dəfə yandırmışlar. Sünni əhali şiələrə və şiə alimlərinə qarşı hücumlar təşkil etmiş, Şeyx Tusinin kitabxanasına hücum edərək oradakı kitabları yandırmış və Tusi bu hadisələr zamanı gizlənmək məcburiyyətində qalmışdır. Nəhayət, Əmidülmülkün nəzarəti altında onun evi də yandırılmış və Şeyx Tusi Bağdaddan Nəcəfə köçərək orada Nəcəf elmi hövzəsini qurmuşdur.
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|