 |
 |
Love.az |  |
 |
İnterseksionallıq və ya kəsişməlilik (ing. Intersectionality) — qrupların və fərdlərin sosial və siyasi kimliklərinin necə müxtəlif ayrı-seçkilik və üstünlük kombinasiyalarına səbəb olduğunu anlamağa kömək edən sosioloji analiz çərçivəsi.[1] Bu faktorlara cins, kast, cinsiyyət, irq, etnik mənsubiyyət, din, əlillik, boy, fiziki görünüş, yaş və çəki daxildir. Bu kəsişən və üst-üstə düşən sosial kimliklər həm gücləndirici, həm də məhdudlaşdırıcı ola bilər.[2][3]
İnterseksionallıq anlayışı ağ qadınların üstünlük təşkil etdiyi feminizmə və o dövrdə kişilərin hakim olduğu qaradərili azadlıq hərəkatına cavab olaraq yaranıb.[4] O, irqçilik və heteronormativliyin bir-biri ilə əlaqəli olan təzyiqlərini vurğulayır.[5] Feminizmin birinci və ikinci dalğalarının əsasən ağdərili və orta sinif qadınlarının təcrübələrinə yönəlməsindən fərqli olaraq, bu konsepsiya fərqli sosial təbəqələrdən olan qadınları — qaradərili qadınları, kasıb qadınları, immiqrant qadınları və digər qrupları nəzərə almağa çalışır. Kəsişməlilik ağ feminizmdən fərqlənərək, qadınların fərqli təcrübələrini və kimliklərini tanımağı hədəfləyir.[6]
Bu anlayış Kimberli Krenşou tərəfindən 1989-cu ildə irəli sürülüb.[7] O, cəmiyyətin ən marjinal qruplarına təsir edən bir-birini tamamlayan güc sistemlərini izah edir.[8] Aktivistlər və akademiklər bu çərçivədən istifadə edərək sosial və siyasi bərabərliyi müdafiə edirlər. Kəsişməlilik, ayrı-seçkilik formalarının hər birini ayrılıqda təhlil edən sistemlərə qarşı çıxır. Məsələn, qaradərili qadınlara qarşı ayrı-seçkilik sadəcə mizoginiya (qadın düşmənçiliyi)[9] və irqçiliyin birləşməsi kimi izah edilə bilməz. Bu vəziyyət daha mürəkkəbdir və müxtəlif amillərlə formalaşır.[10]
Kəsişməlilik müasir feminizm və gender araşdırmalarına böyük təsir göstərib. Onun tərəfdarları iddia edirlər ki, bu yanaşma güc və ayrı-seçkiliyi daha mürəkkəb və dəqiq şəkildə analiz etməyə imkan verir. Tənqidçilər isə bu anlayışın çox geniş və ya çətin başa düşülən olduğunu, insanları yalnız demoqrafik amillərə əsasən təsnif etdiyini, ideoloji məqsədlərlə istifadə edildiyini və araşdırmalarda tətbiqinin çətin olduğunu bildirirlər.[11]
Sosioloq Patrisiya Hill Kollins, sosial bərabərsizliklərin kəsişməsini dominasiya matrisi (ing. Interlocking Matrix of Oppression) adlandırır. Bu termin həmçinin "təzyiq və üstünlüyün vektorları" kimi tanınır. Bu ifadə cinsi yönelim, sinif, irq, yaş və s. kimi amillərin qadınlara qarşı ayrı-seçkilik vasitəsi kimi istifadə edildiyini və onların cəmiyyətdə fərqli yaşantılarla qarşılaşdıqlarını göstərir.[13]
Kollins, Odi Lord (ing. Sister Outsider əsərində) və Bell Huks təzyiqlərin ya "bu", ya da "o" yanaşması ilə formalaşdığını vurğulayırlar.[14] Kollins bunu ikili müxalifət fərziyyəsi (ing. dichotomous oppositional difference) adlandırır. Bu yanaşma, insanların fərqliliklərinə əsaslanır və oxşarlıqları nəzərə almır, nəticədə daha dərin ayrı-seçkiliklərə səbəb olur.[15]
Tədqiqatçı Liza Flores bildirir ki, fərdlər müxtəlif sosial sərhədlər arasında olduqda, "həm bir qrupun, həm də digərinin içində olurlar". Nəticədə, bu insanlar heç bir qrupun tam üzvü kimi hiss etmirlər və öz kimliklərini müəyyən etməkdə çətinlik çəkirlər.
Son illərdə Avropa İttifaqında (Aİ) sosial kateqoriyaların kəsişməsi ilə bağlı müzakirələr aparılıb. Kimberli Krenşou kəsişməlilik anlayışını irəli sürməzdən əvvəl, sosial fərqləndirici kateqoriyalar barədə müzakirələr mövcud idi.[16] Əvvəllər cinsiyyət, irq və sinif kimi kateqoriyalar daha aydın sərhədlərə malik idisə, sonradan bu fərqlər din, seksual yönelim, etnik mənsubiyyət və s. kimi amillərlə daha mürəkkəb bir sistem halına gəldi.
Aİ və Böyük Britaniyada bu kəsişən faktorlar "çoxqatlı ayrı-seçkilik" (ing. multiple discrimination) anlayışı ilə ifadə edilir. Aİ, bu çoxqatlı ayrı-seçkiliyi nəzərə alan qeyri-ayrı-seçkilik qanunları qəbul etsə də, bəzi tədqiqatçılar bu qanunların həqiqi sosial bərabərsizliyə tam cavab vermədiyini iddia edirlər.[17][18]
Kəsişməlilik anlayışı hüquq sahəsinə qaradərili feminist alim Kimberli Krenşou tərəfindən gətirilib. Kimberli, bu terminə 1989 və 1991-ci illərdə yazdığı iki məqalədə yer verib. Kəsişməlilik kritik irq araşdırmalarında yaranıb və irq, gender və digər güc sistemlərinin birgə işləyərək həm ayrı-seçkilik, həm də üstünlük yaratdığını göstərir.[19]
Bu anlayış nisbidir, çünki irq, gender və digər faktorların necə "kəsişərək" fərdlərin təcrübələrini formalaşdırdığını nümayiş etdirir. Krenşou bu anlayışı istifadə edərək, iş yerlərində və cəmiyyətdə azlıqlara qarşı olan struktur, siyasi və təmsilçi zorakılığı izah edib. O, siyasət və akademiyada güc strukturlarının rolunun kəsişməliliyin mühüm hissəsi olduğunu vurğulayıb.[20]
İnterseksionallıq anlayışı feminist nəzəriyyə və hərəkatların çox vaxt nəzərə almadığı dinamikaları aydınlaşdırmaq üçün irəli sürülüb. İrq bərabərsizliyi, əsasən birinci dalğa feminizmində görməzlikdən gəlinən bir faktor idi.[21] Bu dalğa əsasən ağ kişilərlə ağ qadınlar arasında siyasi bərabərliyi əldə etməyə yönəlmişdi. Erkən qadın hüquqları hərəkatları adətən yalnız ağ qadınların üzvlüyü, problemləri və mübarizələri ilə məhdudlaşırdı. İkinci dalğa feminizm qadınların yalnız ev işləri ilə məşğul olması ilə bağlı stereotipləri dağıtmağa çalışırdı. Həmin dövrdə feministlər ABŞ-da bərabər maaş haqqında 1963-cü il qanunu (ing. Equal Pay Act), IX Maddə (ing. Title IX) və Rou v. Ueyd məhkəmə qərarı kimi hüquqi nailiyyətlər əldə etdilər. Lakin bu hərəkatlar əsas feminist platformalardan qaradərili qadınları kənarda qoyurdu.[22] Üçüncü dalğa feminizm — hansı ki, kəsişməlilik anlayışının formalaşmasından qısa müddət sonra ortaya çıxdı — erkən feminist hərəkatların irq, sinif və gender kimliyinə kifayət qədər diqqət yetirmədiyini vurğuladı və bu sosial-siyasi bərabərsizlikləri aradan qaldırmaq üçün yeni yanaşmalar təklif etdi. İnterseksionallıq isə məhz erkən sosial ədalət hərəkatlarının görməzlikdən gəldiyi məsələləri nəzərə alır.[23]
1980-ci illərdən başlayaraq qeyri-Qərb mənşəli qaradərili feministlər də kəsişməlilik anlayışı ilə bağlı fikirlərini irəli sürməyə başladılar. Onların sırasında Ava Tiam, Çandra Talpade Mohanti, Qayatri Çakravorti Spivak, Çela Sandoval və digər tədqiqatçılar var idi. Bu alimlər kəsişməlilik nəzəriyyəsinə postkolonializm anlayışından irəli gələn tənqidi konsepsiyaları da daxil etdilər.[24][25]
Bu termin 1990-cı illərdə daha geniş yayılmağa başladı.[26] Bu, Kimberli Krenşonun işinin sosioloq Patrisia Hill Kollins tərəfindən inkişaf etdirilməsi ilə əlaqəli idi. Kollinsin sözlərinə görə, Krenşounun təqdim etdiyi kəsişməlilik termini onun əvvəlki "qaradərili feminist düşüncə" ifadəsini əvəz etdi və nəzəriyyənin Afrikalı amerikalı qadınlarla məhdudlaşmayaraq, bütün qadınlara tətbiq olunmasına imkan yaratdı. Kollins qeyd edir ki, mədəniyyətə bağlı təzyiq modelləri təkcə bir-biri ilə əlaqəli deyil, həm də cəmiyyətin irq, gender, sinif və etnik mənsubiyyət kimi kəsişən sistemləri ilə formalaşır. O, bu prosesi "bir-birinə bağlı sosial institutlar müxtəlif ayrı-seçkilik formalarından istifadə edərək ədalətsiz nəticələr doğurur" kimi təsvir edir.[27]
Kollins, kəsişməlilik yanaşmasını inkişaf etdirməkdən daha çox, onu təhlil etmək üçün nəzəri çərçivələr yaratmağa çalışırdı. O, kəsişməliliyin üç əsas tədqiqat sahəsini müəyyənləşdirdi:[28]
Kimberli Krenşou "Kənarları Xəritələndirmək: Kəsişməlilik, Kimlik Siyasəti və Qaradərili Qadınlara Qarşı Zorakılıq" adlı əsərində qadınların yaşadıqları zorakılığı təsvir etmək üçün kəsişməliliyin üç fərqli formasını izah edir. Krenşoua görə, interseksionallıq üç formada mövcuddur:[30][31]
Struktur kəsişməlilik, fərqli ictimai strukturların bir-biri ilə necə əlaqədə olduğunu və qaradərili qadınların məişət zorakılığı və təcavüz halları ilə bağlı yaşadıqları fərqli təcrübələri necə formalaşdırdığını təsvir edir.[32][33] Sinifçilik, seksizm və irqçilik bir-biri ilə qovuşaraq qaradərili qadınları çoxqatlı təzyiqlərlə üz-üzə qoyur və onların müxtəlif sahələrdəki təcrübələrinə təsir göstərir.
Krenşou struktur kəsişməliliyi məişət zorakılığına məruz qalan qadınlar üzərində apardığı sahə araşdırmasında istifadə edib. Bu tədqiqatda Krenşou göstərir ki, zorakılığa məruz qalan qadınlar, xüsusən də qaradərili və aşağı təbəqədən olanlar, həm gender, həm də etnik ayrı-seçkiliyə məruz qalırlar. Bu isə onların müvafiq yardımlara və müdafiəyə çıxışını məhdudlaşdırır.[34]
Siyasi kəsişməlilik, siyasi arenada mövcud olan iki ziddiyyətli sistemin necə qadınları və xüsusilə qaradərili qadınları iki fərqli tabe qrup kimi ayırdığını vurğulayır. Qaradərili qadınların təcrübələri ağ qadınların və qaradərili kişilərin təcrübələrindən fərqlənir, çünki onların irq və gender faktorları bir-biri ilə kəsişir.[35]
Krenşonun fikrincə, irqçilik əleyhinə və feminist diskursların siyasi uğursuzluğu ondan ibarətdir ki, bu hərəkatlar "rəngli insanlar" və "qadınlar" anlayışlarını ayrı-ayrılıqda ele alırlar və bu iki kateqoriyanın kəsişməsini nəzərə almırlar.[36] Siyasi iştirak qaradərili qadınları dəstəkləməli və onların problemlərinə diqqət yetirməlidir. Bu kəsişməliliyin nəzərə alınmamasına tarixdə qadınların seçki hüququ uğrunda yürüşlər misal göstərilə bilər. Belə ki, suffrajet hərəkatları əsasən ağ qadınların problemlərini ön plana çıxarır, qaradərili qadınların təcrübələri isə kənarda qalırdı.[37]
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|
