Alyaska atabaskları ya da Alyaska deneleri (ing. Alaskan Athabascan/Athabaskan/Athapascan/Athapaskan/Dene peoples, Alaskan Athabascans[1][2][3][4], Alaskan Athabaskans[5], Alaskan Athapaskans[6], Athabascan Indians of Alaska, Athabascan Native Americans of Alaska, Athabascan-speaking peoples of Alaska; rus. атабаски Аляски ya da атапаски Аляски[7]), ABŞa bağlı Alyaska ştatının daha çox daxili bölgəsində Alaska Interior adı verilən Daxili Alyaskada bir azı da cənubda Sakit Okean sahillərində yaşayan və Na-Dene dillərinin Atabask dilləri qrupunun Şimali Atabask dilləri alt qrupundan dilləri danışan Şimal atabasklarından, ovçu və toplayıcı, yarı köçəri, matriarxat, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Alyaska xalqı.
Alyaska atabaskları | |
---|---|
Sayları və yaşadığı ərazilər | |
Dili |
Alyaska atabaskcası ingilis dili |
Dini |
Xristianlıq (əksəriyyətlə Pravoslavlıq) Şamanizm |
Na-Dene dillərini danışan digər xalqlar kimi Atabaskların da Asiyadan Amerikaya Eskimo-Aleut xalqlarından öncə köç etdikləri sanılır. Atabaskların ataları ehtimalən 12.000 il öncə son buz dövrünün sonunda Berinq boğazından istifadə edərək Sibirdən köç etmişdilər[8]. Daxili Alyaskadakı (Interior Alaska) qədim arxeoloji qazıntılar, Alyaska Eskimo coğrafiyasının sahillərində olduğu kimi, təqribən 10.000 il öncəsinə tarixlənir və bunlar Sibirdəkilərlə yaxından ilgilidir[8]. Atabask dillərinin Sibirdəki Ketcə başda olmaq üzrə Yenisey dilləri ilə qohum olduğu 2008-ci ildə Eduard Vajda başda olmaq üzrə mütəxəssis dilçilər tərəfindən təyid edilmişdir[9]. Şimali Amerikada atabaskların anayurdunun şərqi Alyaska ya da qərbi Yukon olduğu düşünülür[10].
Alyaska Atabask hindlilərinin Avropalılarla ilk qarşılaşması Rusiya Alyaskası (1733 – 1867) dönəmiədə ruslarla Denağinalar arasında olmuşdur[11]. Bugün Denağinacada 75[12], Ahtnacada 50 Rusca alıntı var və bunlar hər iki xalqın ruslarla apardığı mütamadi kürk ticarəti sırasında dillərinə keçmişdir. Ruslardan Alyaskanın satın alımı və sonrası erkən ABŞ dönəmində (1867 – 1915) atabasklar özlərinə yad-yabançı olan avropalılara özgü xəstəliklərdən qırılmışdılar[11].
Dil | Etnik say | Danışan əhali |
---|---|---|
Guçincə (Alaska) | &&&&&&&&&&&&&&01.&&&&&01,000 | &&&&&&&&&&&&0150.&&&&&0150 |
Guçincə (Kanada) | &&&&&&&&&&&&&&01.9000001,900 | &&&&&&&&&&&&0400.&&&&&0400 |
Koyukonca | &&&&&&&&&&&&&&02.3000002,300 | &&&&&&&&&&&&0150.&&&&&0150 |
Denağinaca | &&&&&&&&&&&&&&01.&&&&&01,000 | &&&&&&&&&&&&&050.&&&&&050 |
Ahtnaca | &&&&&&&&&&&&0650.&&&&&0650 | &&&&&&&&&&&&&025.&&&&&025 |
Aşağı Tananaca | &&&&&&&&&&&&0400.&&&&&0400 | &&&&&&&&&&&&&025.&&&&&025 |
Hanca (Alaska) | &&&&&&&&&&&&&060.&&&&&060 | &&&&&&&&&&&&&012.&&&&&012 |
Hanca (Kanada) | &&&&&&&&&&&&0250.&&&&&0250 | &&&&&&&&&&&&&&07.&&&&&07 |
Yuxarı Tananaca | &&&&&&&&&&&&0300.&&&&&0300 | &&&&&&&&&&&&&055.&&&&&055 |
Değinakça | &&&&&&&&&&&&0250.&&&&&0250 | &&&&&&&&&&&&&014.&&&&&014 |
Tanakrosça | &&&&&&&&&&&&0200.&&&&&0200 | &&&&&&&&&&&&&050.&&&&&050 |
Holikaçukça | &&&&&&&&&&&&0180.&&&&&0180 | &&&&&&&&&&&&&&05.&&&&&05 |
Kuskokvimcə | &&&&&&&&&&&&0100.&&&&&0100 | &&&&&&&&&&&&&025.&&&&&025 |