 |
 |
Love.az |  |
 |
Beynəlxalq Katın Komissiyası (alm. Internationale Ärztekommission von Katyn) — 1943-cü ilin aprelində Almaniyanın tələbi ilə Katın qətliamını araşdırmaq üçün yaradılmış komitə. Qətliam nəticəsində Şərqi Polşanın SSRİ tərəfindən işğal edilməsi zamanı təxminən 22,000 Polşa vətəndaşının öldürülmüşdür. Öldürülənlər əsasən Polşa kampaniyasından olan hərbi əsirlər, Polşa Ordusunun zabitləri, ziyalılar, dövlət məmurları, kahinlər, polis məmurları və digər peşəkarlar idi. Onların cəsədləri Barbarossa əməliyyatından sonra Rusiyanın Smolensk şəhəri yaxınlığındakı meşədə böyük kütləvi məzarlarda aşkar edilmişdir.[1]
| Beynəlxalq Katın Komissiyası | |
|---|---|
| alm. Internationale Ärztekommission von Katyn | |
 Almaniya Səhiyyə naziri Leonardo Konti (sağda) 4 may 1943-cü ildə Ferents Orşoşun qarşısında Beynəlxalq Katın Komissiyasının Hesabatını tutur. Mərkəzdə Reymond Spelers dayanır, Eduard Miloslaviç isə soldan dördüncü şəxsdir. | |
| Fəaliyyəti | Katın qətliamının tədqiq edilməsi |
| Yaranma tarixi | aprel 1943-cü il |
| Ləğvolma tarixi | 4 may 1943-cü il |
| Rəsmi dili | alman dili |
| Mərkəzi | Berlin |
| Fəaliyyət göstərdiyi yer | Katın meşəsi |
| Qurucusu | Yozef Gebbels |
| Sədr | Ferents Orşoş |
| Üzvləri | 12 nəfər |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Anatomiya və məhkəmə patologiyası üzrə beynəlxalq ekspertlər komissiyası Avropanın 11 ölkəsindən, əsasən Nasist Almaniyasının müttəfiq və ya işğal etdiyi dövlətlərdən gətirilmişdir.[2][3] Komissiya qətliama Sovet İttifaqının cavabdeh olduğu qənaətinə gəlmişdir. Nəticədə, Almaniya hökuməti İkinci Dünya müharibəsinin Anti-Hitler koalisiyası arasında siyasi ixtilaf yaratmaq məqsədilə qətliama geniş istinad etmişdir.[4] Polşa sürgündəki hökuməti ilə Sovet İttifaqı arasında münasibətlərin kəsilməsi Polşanın araşdırmanı dəstəkləməsinin birbaşa nəticəsi olmuşdur.[5]
SSRi cinayətə görə məsuliyyəti dərhal inkar etmiş və onların Fövqəladə Dövlət Komissiyası sənədləri və məhkəmə elmini saxtalaşdırmaq, günahı Almaniyaya yükləmək vəzifəsi ilə tapşırılmışdır.[6][7]
1942-ci ilin martında Kozi Qorı yaxınlığında yerləşən 2005 saylı inşaat taqımında işləyən polyaklar yerli sakinlərin, əsasən də Parfen Kiselyovun[8] göstərişlərinə əməl edərək bir məzarı qazıb üzərinə ağcaqayından hazırlanmış xaç qoymuşdular. Onlar bu barədə almanlara məlumat vermişdilər, lakin o ərəfədə almanlar bu məlumatlara heç bir reaksiya verməmişdilər. Lokal komandir polkovnik Ahrensin tapdığı canavar tərəfindən qazılmış məzar və edamlar haqqında şayiələr də almanlar üçün maraq oyatmamışdı.[9]
18 fevral 1943-cü ildə Almaniya sahə polisi Katın meşəsində məzarları qazmağa və yerli sakinləri sorğu-sual etməyə başlamış, 29 martda isə kütləvi ekshumasiya işlərinə başlanmışdır.[9][10] Bu işə Breslau Universitetinin professoru Gerhardt Buts rəhbərlik edirdi.[11] 17 aprel tarixində Katına baş çəkən Smolenskin keçmiş meri Boris Menşagin mənzərəni təsvir etmişdir:[12]
|
Qazılmış məzarlarda rus hərbi əsirləri qalan son əşyaları yığırdılar, kənarlarda isə cəsədlər sərilmişdi. Onların hamısı boz Polşa formalarında, konfederatka papaqlarında idi. Onların hamısının əlləri arxadan bağlanmışdı və hamısının başlarının arxasında dəliklər var idi. (...)
İki generalın cəsədi ayrıca sərilmişdi. Biri Lublindən olan Smoravinski, digəri isə Modlindən Boqatıreviç idi. Onların sənədləri yanlarında idi. Məktubları cəsədlərin yanında sərilmişdi. |
|
13 aprel tarixində Almaniya radiosu təcili mesaj yayımlanmışdır. Burada Smolensk yaxınlığında NKVD tərəfindən edam edilmiş 10,000 Polşa zabitinin kütləvi məzarının tapıldığı bildirilirdi:[13]
|
|
28 metr enində bir məzar aşkar edilmişdir. Onun içərisində 3,000 nəfər Polşa zabitinin cəsədi on iki qat üst-üstə yığılmış vəziyyətdə idi. Zabitlər adi forma geyinmişdilər. Onların bəziləri bağlanmışdı, hər birinin başının arxasında güllə dəliyi var idi. |
|
Bundan əlavə, cəsədlərdə sənədlərin saxlandığı, general Smoravinskinin cəsədinin aşkar edildiyi, daha çox cəsədin müəyyən edildiyi və Norveç jurnalistlərinin bu kəşfdən xəbərdar edildiyi qeyd edilmişdir.[13] Bu açıqlama Katın ətrafında səs-küylü propaqanda kampaniyasının başlanğıcı olmuşdur.[14] Xüsusilə, Katına bir neçə qrup Polşa vətəndaşı, müxtəlif ölkələrdən jurnalistlər, Anti-Hitler koalisiyasından olan hərbi əsirlər və s. üçün səfərlər təşkil edilmişdir. Yozef Gebbelsin Hitlerin şəxsi və israrlı göstərişləri ilə alovlandırılmış antisemit təbliğatı Katın qətliamında yəhudilərin iştirakı mövzusunu şişirtmiş,[15] polyakların "Minsk NKVD şöbəsinin rəhbər əməkdaşları" Lev Rıbak, Avraam Borisoviç, Xaim Finberq və başqaları tərəfindən öldürüldüyünü iddia etmişdir. Əslində, yəhudi adları Minsk NKVD arxivlərindən təsadüfi olaraq götürülmüşdü və bu arxivlər almanların əlinə keçmişdi.[16][17][18] Katın meşəsində tapılan polyakların sayı 12 min olaraq müəyyənləşdirilmişdir.[19]
SSRİ hakimiyyəti 16 aprel tarixində cavab olaraq Almaniyanı "alçaq böhtan uydurmaları" ilə ittiham etmiş və qətlin almanlar tərəfindən törədildiyini irəli sürmüş, eyni zamanda öldürülənlərin sovet əsirliyində olduğunu etiraf etmişdir:
|
|
Bu məsələ ilə bağlı nasist xəbərləri keçmiş Polşa hərbi əsirlərinin faciəli taleyi ilə bağlı heç bir şübhə qoymur. Onlar 1941-ci ildə Smolensk vilayətinin qərb bölgələrində tikinti işləri ilə məşğul idilər və Smolensk vilayətinin bir çox SSRİ vətəndaşları ilə birlikdə 1941-ci ilin yayında sovet qoşunlarının Smolensk vilayətindən çıxarılmasından sonra nasist cəlladlarının əlinə keçmişdilər. — Sovinformbüro. 16 aprel 1943-cü il üçün operativ xülasə[20] |
|
Həmin gün, Almaniya Qırmızı Xaç Cəmiyyəti rəsmi olaraq Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinə (BQX) Katın cinayətinin araşdırılmasında iştirak etmək təklifi ilə müraciət etmişdir.[21] Demək olar ki, eyni vaxtda, 17 aprel 1943-cü ildə Polşa sürgündəki hökuməti BQX-yə Katında zabitlərin ölümü ilə bağlı araşdırma tələbi ilə müraciət etmiş və eyni zamanda, Moskvadakı səfirinə sovet hökumətindən izahat tələb etməyi tapşırmışdır. Bununla yanaşı, Polşa hökumətinin rəsmi bəyanatı son dərəcə diplomatik tonda yazılmışdı. Burada SSRİ-yə qarşı heç bir ittiham yox idi, əksinə, almanların Polşa əsirlərinə qarşı törətdiyi cinayətlərin uzun siyahısı verilmiş və Polşa hökumətinin almanların təbliğat oyununda iştirak etmək istəmədiyi vurğulanmışdı:[22][23]
|
|
Polşanın böyük qurbanlar verməsi, mübarizə aparması və əziyyət çəkməsi almanların cəsarətli iddialar irəli sürməsinə, xristianlıq və Avropa sivilizasiyasının müdafiəçiləri kimi görünməsinə imkan vermək üçün deyil. (…) Polşa hökuməti Polşa vətəndaşlarına qarşı törədilən bütün cinayətləri qınayır və belə cinayətlərdə özləri günahkar olan hər kəsin bu qurbanlardan siyasi kapital qazanmaq hüququnu inkar edir. |
|
BQX öz nizamnaməsinə uyğun olaraq yalnız SSRİ hökumətinin müvafiq tələbi ilə SSRİ ərazisinə komissiya göndərəcəyini bildirmişdir, ıakin Moskva "almanlar tərəfindən işğal olunmuş ərazidə faşist terroru şəraitində" araşdırmada iştirak etməkdən qəti şəkildə imtina etmişdir. Bundan sonra, 24 aprel tarixində Gebbels bəyan etmişdir ki, "sovetlərin burada iştirakına yalnız ittiham olunan kimi icazə verilə bilər". 25 aprel tarixində SSRİ Polşa hökuməti ilə münasibətləri kəsmiş və onu nasist təbliğat kampaniyasında iştirak etməkdə ittiham etmişdir.[24]
Gebbels 17 aprel tarixində mətbuat və radionun məlumatlandırıldığı növbəti konfransda çıxış edərək "Katın məsələsinin əvvəlcə gözləmədiyi miqyası aldığını" məmnunluqla qeyd etmişdir. O, SSRi tərəfinin Qnezdovo qəsəbəsindən "arxeoloji tapıntılar" elan edərək böyük səhvə yol verdiyini vurğulamışdı, çünki almanlar artıq bunları polyakların qalıqları kimi təqdim etmişdi. Gebbelsə görə, SSRİ-nin ikinci səhvi "polyak zabitlərinin alman əsirliyinə düşdüyünü demələri olmuşdu, çünki artıq polyaklar hətta Stalinə şəxsən bu zabitlərin harada olduğu barədə çoxsaylı sorğular göndərirlər". Gebbels bildirmişdir ki, Almaniya SSRİ-ni "danışmağa məcbur etmişdi" və artıq onlar bu açıqlamaları "yeni iddialar irəli sürərək" dəstəkləməli idilər. Gebbels Katın məsələsinin "düşmən cəbhəsində kifayət qədər böyük parçalanma yarada" biləcəyinə ümid etdiyini bildirmişdi. Təbliğatın əsas ideyası və leytmotivi "bolşeviklərin dəyişmədiyi (…), onların rus zadəganlarını hücuma məruz qoyan, latış zadəganlarını və burjuaziyasını öldürən (…) və Avropanın digər hissələrində də vəhşiliklərə başlayacaq qan içən itlər olduğu" fikrini yaymaq idi.[15] Buna baxmayaraq, Propaqanda Nazirliyini narahat edən məqam polyakların güllələndiyi patronların almaniyamənşəli olması idi. Yalnız sonradan bu rəsmi olaraq tanınmış və izahat verilmişdir.[25]
SSRİ hökumətinin iddiaları Vinston Çörçillin xatirələrində qeyd olunan skeptik etirazlarla qarşılanmışdı. Rusların geri çəkilməsi ilə bağlı yaranan qarışıqlıqda polyakların qaçmağa cəhd etməməsi və nəticədə heç olmasa bəzilərinin öz ölkələrinə çata bilməməsi tamamilə inanılmaz görünmüşdü. Sovet təbliğatçılarının bütün səylərinə baxmayaraq, Polşa hərbi əsirlərinin NKVD tərəfindən edam edilməsi versiyası Polşada və bütün dünyada dərhal aşkar bir şey kimi qəbul edilmişdi. Minlərlə Polşa zabitinin yoxa çıxması, 1940-cı ilin yazında onlarla yazışmaların dayanması, Stalinin onların taleyini aydın şəkildə izah edə bilməməsi Gebbelsin təbliğatının həqiqətə yaxın olduğunu sübut edən dolayı, lakin mühüm dəlillər olmuşdu.[23] Polşa diplomati Yan Karskinin sözlərinə görə, Anti-Hitler koalisiyası eyni zamanda həm Katın məsələsini susdurmağa çalışır, həm də Londondakı polyakların "Stalini qıcıqlandırmamasını" istəyirdi:[26]
|
|
O dövrdə hər gün İngiltərənin ən nüfuzlu insanlarıyla görüşürdüm və hamı Polşada baş verənlərlə maraqlanırdı. Görüşdüyüm hər bir ingilis deyirdi: "Bilirsiniz, Karski, bəlkə də bu dəfə almanlar həqiqəti deyir, bəlkə də bu, həqiqətən rusların işidir". Dərhal sonra hər biri rəsmi olaraq bəyan edirdi: "Yalnız siz polyaklar Stalinin əsəbləri ilə oynamaq üçün belə axmaq ola bilərsiniz". Axı, o zaman ikinci cəbhə yox idi. "Qızıl Ordu bəşəriyyətin xilaskarıdır, siz isə cəsarət edib Stalini tənqid edirsiniz! Bunu yalnız Polşa alçaqları edə bilər!" Bunlar Katın haqqında almanların yalan danışmadığını iddia edən həmin ingilislər idi. |
|
SSRİ-nin işğal olunmuş ərazisində almanlar Katın hadisələrini əsasən ədəbiyyatın yayılması və mətbuatda ifşaedici materialların dərci ilə işıqlandırırdılar.[27]
Almaniya Katın işində beynəlxalq ictimaiyyəti mümkün qədər geniş şəkildə cəlb etməyə çalışırdı. Onlar xüsusilə həm Polşada, həm də sürgündəki hökumət üçün nüfuzlu olan Polşa Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin (PQX) burada iştirak etməsini istəyirdilər. Bundan əlavə, almanların polyaklara tapılan sənədləri oxumaq və öldürülənləri müəyyənləşdirmək üçün ehtiyacı var idi. PQX beynəlxalq konvensiya ilə nəzərdə tutulmuş hüdudlar çərçivəsində almanlarla əməkdaşlıq edəcəyini elan etmişdir. Almaniya PQX-ni təbliğat işinə cəlb etməyə çalışmışdı, lakin PQX almanların qəbul etmədiyi şərtlər irəli sürmüşdü.[28] 15 aprel tarixində Katın meşəsinə PQX-nin doqquz nəfərdən ibarət Texniki Komissiyası gəlmişdir. Onların əksəriyyəti Müqavimət hərəkatı ilə sıx bağlı idi.[29] 17 apreldə polyaklar almanların yaxın nəzarəti və müşahidəsi altında işə başlamışdılar. Komissiya 7 iyun tarixinə qədər çalışmış və Almaniya tərəfi "isti havanın başlanması səbəbindən" qazıntıları dayandırmışdır. Buna baxmayaraq, sonuncu aşkar edilmiş 8 nömrəli məzarın böyük hissəsi açılmamış olaraq qalmışdır. Polyaklar bunun rəsmi açıqlanmış 12 min nəfər qurban versiyasının təkzib olunmaması üçün qəsdən edildiyinə inanırdılar. Öldürülənlərin müəyyənləşdirilməsi üzrə əsas işi Krakov Universitetinin professoru Marian Vodzinskinin rəhbərlik etdiyi Polşa komissiyası həyata keçirmişdir. Qəbiristanlıqdan çıxarkən polyaklar bir məzara çələng qoymuş, öldürülənlərin xatirəsini yad yatmış, alman və rus işçilərə əməkdaşlıq etdiklərinə görə təşəkkür etmişdilər.[30]
Rəsmi hesabata görə, "PQX komissiyasının üzvlərinə həm xəndəkləri, həm də sənədləri birgə yoxlamaq imkanı verilmişdi". Komissiyanın hesabatında almanların daimi nəzarəti qeyd olunur. Buna baxmayaraq, məsələn, polyaklar şəxsən işçilərin doldurmaq istədiyi bir məzardan 46 cəsədi çıxarmışdılar. Hesabatda həmçinin, almanların polyaklara tapılan sənədləri müstəqil yoxlamağa icazə vermədiyi, əksinə, tapılan hər şeyi torbalara yığıb möhürlənmiş şəkildə qərargaha apardığı, burada torbaların onların iştirakı ilə açıldığı qeyd olunurdu. Polyakların sənədlərin saxtalaşdırıldığına dair şübhələri yox idi. Xüsusilə, polyaklar almanların öldürülənlərdən bir neçəsinin yəhudi adlarını gizlətmədiyini qeyd etmişdilər, baxmayaraq ki, bu, Nasist Almaniyasının yəhudilərin yalnız cəllad rolunda göründüyü təbliğat qaydalarına zidd idi. Katında ümumilikdə 3,184 sənəd (məktublar, açıqcalar, gündəliklər, qəzet parçaları) tapılmışdı. Hamısının tarixi 6 may 1940-cı il tarixinə qədər deyildi.[31] Almanlar qəzet parçalarını əsasən meşəyə atırdılar, polyaklar isə bunları sərbəst şəkildə toplayırdılar. Onların əksəriyyəti 1940-cı ilin baharı üçün polyak dilində nəşr olunan SSRİ qəzeti "Głos Radziecki" idi.[32] Ekshumasiyada iştirak etmiş polyak yazıçısı Yuzef Matskeviç qeyd etmişdir ki, onlar yerli sakinlərlə sərbəst ünsiyyət qururdular. Yerli sakinlər "Kozi Qorının uzun müddətdir tanınmış edam yeri olduğunu və Polşa zabitlərinin bolşeviklər tərəfindən güllələndiyini tam təsdiqləyirdilər".[33][34][35]
Polşa komissiyasının nəticələri Almaniyanın təqdim etdiyi nəticələr ilə üst-üstə düşmüşdü. Odur ki, polyaklar 1940-cı ilin aprel-may aylarında öldürülmüşdülər. Güllələrin almaniyamənşəli olmasına, həmçinin hesabatda qeyd olunduğu kimi, Almaniya tərəfi bunu hər vasitə ilə gizlətməyə çalışmaqlarına baxmayaraq, Polşa Komissiyası hadisədə NKVD-nin şübhəsiz günahkar olduğunu bildirmişdir. Hesabatda qeyd edilmişdir ki, *NKVD-nin etibarlı əməkdaşları – Katın cinayətinin icraçıları istənilən mənşəli silahlardan istifadə edə bilərdilər".[30]
Almaniya Propaqanda naziri Yozef Gebbels ilk dəfə Beynəlxalq Katın Komissiyasının yaradılmasını təklif etmişdir. Bu komissiya onun sifariş etdiyi Katın propaqanda kampaniyasında mərkəzi rol oynamalı idi. Almaniya Səhiyyə naziri Leonardo Konti tərəfindən dəvət olunan xarici həkimlər SSRİ məxfi polisi NKVD-nin kütləvi qətlləri törətdiyini təsdiqləməli idilər.[36]
Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinə əsasən neytral ölkələrdən olan tibb professorlarını Katına səfər üçün cəlb etmək tapşırılmışdı. Buna baxmayaraq, Stokholm, Lissabon və Ankarada yerləşən Almaniya səfirliklərinin səyləri uğursuz olmuşdu.[37] Hər halda, Madriddə tibb professoru olan Antonio Piqa dəvəti qəbul etmişdir, lakin o, Berlində gəldikdən sonra İspaniya səfirliyindən səfəri davam etdirməmək barədə təlimat almışdır. Piqa Almaniya hökumətinə qəfil xəstəlik səbəbiylə səfəri ləğv etdiyini bildirmiş və İspaniyaya qayıtmışdır.[38] Almaniya Xarici İşlər naziri Yoaxim von Ribbentrop bu izahata inanmamış və Madriddə yerləşən Almaniya səfirliyinə Piqanın nümayəndə heyətindən çıxmasına görə İspaniya rəhbərliyinə narazılığını bildirməyi tapşırmışdır.[39] 1952-ci ildə ABŞ diplomatları tərəfindən sorğu-sual edilən Piqa 1943-cü ilin yazında Anti-Hitler koalisiyasının İspaniya hökumətinə onu komissiyadan çıxarmaq üçün təzyiq göstərdiyini bildirmişdir.[40]
Berlinin "Adlon" hotelində ilkin olaraq yerləşdirilən və məlumatlandırılan nümayəndə heyəti 12 nəfərdən ibarət idi.[41] Onlar əsasən Almaniyanın işğal etdiyi və ya Almaniya ilə müttəfiq olan ölkələrdən idi. Komissiyadan yalnız İsveçrədən olan nümayəndə neytral ölkədən idi. On bir nəfər professordan doqquzu məhkəmə tibb üzrə mütəxəssis idi. Nümayəndə heyətinin üzvləri:
Fransada Vişi rejimi hərbi tibb xidmətinin baş inspektoru, tibb professoru Andr Kostedonu müşahidəçi kimi göndərmişdi. O, tibb komissiyası ilə Katın meşəsinə səfər etmiş, lakin onun işində iştirak etməmişdir.[55] Baş nazir Pyer Laval ona şəxsən səfərə getməyi əmr etməli olmuşdu, çünki Kostedo ilk başda buna müqavimət göstərmişdi.[56] Laval əvvəllər məhkəmə patoloqu Şarl Poldan Katın meşəsində aparılan araşdırmalarda iştirak etməyi şəkildə xahiş etmişdi, lakin uğursuz olmuşdu.[57] Ədliyyə Nazirliyi Parisdəki Almaniya səfirliyinə Polun heç bir səbəb göstərmədən imtina etdiyi barədə mesaj göndərmişdi.[58]
On iki mütəxəssis Macarıstandan olan Orşoşu sözçü seçmişdir, çünki o, nəinki alman dilini çox yaxşı bilirdi, həm də rus dili biliklərini sahib idi.[59] Nümayəndə heyəti 28–30 aprel 1943-cü il tarixlərində qaldığı Smolenskdə[60] Ordu Qrupu Mərkəzinin qərargahı adından polkovnik Henninq fon Treskov ətrafındakı Hitlerə müxaliflərin Smolensk qrupuna daxil olan podpolkovnik Rudolf-Kristof fon Gersdorf tərəfindən nəzarət edilirdi.[61] Katın meşəsində Ordu Qrupu Mərkəzinin məhkəmə eksperti, Breslau Universitetindən sahibi Gerhardt Buts xarici həkimlərə ekshumasiya işlərini izah etmişdir. O, hər bir məhkəmə patoloqundan meyityarma üçün bir cəsəd seçməsini xahiş etmişdi, lakin Navill və Saksen bu prosesdə iştirak etməyərək yalnız araşdırmaları müşahidə etmişdilər.[62]
Navill və Markov şöbəyə rəhbərlik edən podpolkovnik fon Gersdorfa SSRİ-nin qətliama görə məsuliyyət daşıdığına şübhələrinin olmadığını bildirmişdilər.[61] Şubik Katında polyak ekspert qrupuna rəhbərlik edən Krakov məhkəmə patoloqu Marian Vodzinskiyə almanların müharibə cinayətləri haqqında yaxşı məlumatlı olduğunu, lakin bu halda cinayətkarların şübhəsiz ki, SSRİ tərəfində olduğunu bildirmişdi.[63]
Orşoş kütləvi məzarların üzərinə əkilmiş şam ağacları nümunələrini mikroskop vasitəsilə yoxlamışdı. O, böyümə halqalarına əsasən onların beş yaşında olduğunu müəyyənləşdirmişdir. Orşoşa görə, ikinci və üçüncü böyümə halqaları arasında rəng dəyişikliyi onların 1940-cı ildə köçürüldüyünü sübut etmişdir.[64] Almaniya mətbuatı Orşoşun dediyinə istinadən SSRİ təyyarələrinin komissiyanın işini hava zərbələri ilə pozmağa cəhd etdiyini, lakin Almaniya qırıcı təyyarələrinin onları dəf etdiyini bildirmişdir.[65]
Tədqiqat prosesi başa çatdıqdan sonra Tramsen meyityarma etdiyi qurbanın kəlləsini nümayiş etmək məqsədilə Kopenhagenə aparmağa icazə almışdır.[66] Həmçinin, Miloslaviçə kütləvi məzarlardan aşkar edilən bir kəlləni daha yaxından yoxlaması üçün Zaqrebdə yerləşən ofisinə aparmağınamicazə verilmişdir.[67]
Komissiyanın yekun hesabatı Smolenskdə Orşoşun rəhbərliyi ilə yazılmışdır. Hesabatda qətliamın icraçılarına birbaşa istinad yox idi. Qurbanların ölüm səbəbi kimi yalnız boyun nahiyəsinə açılmış güllə yaraları qeyd edilmişdir. Cəsədlərin çürümə vəziyyəti onların ən azı üç il torpaqda yatdığını sübut etmişdir. Bundan başqa, cəsədlərin qış geyimlərində olması, həmçinin ağcaqanad dişləmələrinin və həşərat sürfələrinin aşkar edilməməsi kütləvi məzarların soyuq mövsümdə qazıldığı qənaətinə gətirirdi. Cəsədlərdə tapılan sənədlərin hamısı 1939–1940-cı illərin qış mövsümünə aid idi. Komissiyanın sorğu-sual etdiyi lokal şahidlər "digər məsələlərlə yanaşı, 1940-cı ilin mart və aprel aylarında Qnezdovo stansiyasına, demək olar ki, hər gün Polşa zabitləri ilə dolu qatar vaqonlarının gəldiyini və orada boşaldıldığını təsdiqləmişdilər. Hərbi əsirlər yük maşınları ilə Katın meşəsinə aparılırdı. Bundan sonra onları heç kəs bir daha görməmişdir". Komissiya qeyd etmişdir ki, ümumilikdə, "şahidlərin ifadələrindən və cəsədlərdə tapılan məktublar, gündəliklər, qəzetlər və s.-dən mühakimə yürüdərək, kütləvi edamların 1940-cı ilin mart və aprel aylarında baş verdiyi nəticəsinə gəlinir".[68][69]
Əlavə olaraq, paralel formada Gerhardt Butsun hazırladığı hesabat Katın qətliamının nəticələrini daha ətraflı şəkildə təsvir etmişdir. Səkkiz kütləvi məzardan cəmi 4,143 cəsəd çıxarılmış və yenidən dəfn edilmişdir, onların 70%-i müəyyənləşdirilmişdir. 1–7 nömrəli məzarlarda cəsədlər qış geyimində, 8 nömrəli məzarda isə yay geyimində idi. Bu, 1–7 nömrəli məzarlarda mart–aprel 1940-cı il, 8 nömrəli məzarda isə mayın əvvəlinə aid qəzet parçaları ilə uyğundur. Həşərat izlərinin olmaması soyuq mövsüm dəfnini təsdiqləyir. "Kozelsk" yazısı və 1939–1940-cı illər tarixləri olan sənədlər, məktublar, naberelər və siqaret qutuları aşkar edilmişdir. Bu, qurbanların əksəriyyətinin Kozelsk düşərgəsi zabitləri olduğunu göstərir. Qurbanların hamısı Almaniyada istehsal edilmiş 7.65 mm "Geco 7.65 D" güllələri ilə başlarının arxasından vurulmuşdur. Bu güllələr 1922–1931-ci illərdə istehsal olunmuş, Polşa, Baltikyanı ölkələr və SSRİ-yə ixrac edilmişdir. Edamlar məzarların kənarında, qurbanlar ayaq üstə və iki nəfər tərəfindən dəstəklənərkən baş vermişdir. Qurbanların əllər 3–4 mm-lik hörülmüş iplə bağlanmış, müqavimət zamanı düyün daha da sıxılmışdır. Əsasən gənc zabitlərdən ibarət 5 nömrəli məzarda bəzilərinin başları sarınmışdır. SSRİ istehsalı süngülərdən endirilən yaralar, yumruq və ya tüfəng qundağı ilə vurulma izləri qeyd olunmuşdur.[11][19]
Komissiyanın on iki üzvü Smolenskdə hesabatın altına imza atmışdır. Professor Kostedo appendisit bəhanəsini irəli sürmüş və beləliklə, hesabatı imzalamaqdan yayınmışdır.[70] Fotoqraf imza səhifəsinin ayrıca şəklini çəkmişdir. Sonradan komissiyanın hər bir üzvü hesabatın bir nüsxəsini imzalarım fotoşəkli ilə birlikdə əldə etmişdir. Nümayəndə heyətinin üzvləri bu barədə şərh verməməyə razılaşmışdılar.[41] Orşoş Berlinə qayıtdıqdan sonra 4 may 1943-cü ildə hesabatı Almaniya Səhiyyə naziri Leonardo Kontiyə təhvil vermişdir.[71] Hesabatdan çıxarışlar partiya orqanı olan "Völkischer Beobachter"də nəşr olunmuş,[72] Almaniyanın və müttəfiq faşist mətbuatı vasitəsilə yayılmışdır.[73] Almaniya Xarici İşlər Nazirliyi həkimlərlə mətbuat konfransı keçirməyi təklif etmişdir, lakin Gebbels buna müdaxilə etmişdir. O, öz gündəliyində yazmışdır ki, "mən beynəlxalq səviyyədə tanınmış alimləri təbliğatımız üçün vitrin kimi istifadə etməyi məqsədəuyğun hesab etmirəm".[74] Hesabat 1943-cü ilin iyununda Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən nəşr olunan "Katın kütləvi qətliamına dair rəsmi materiallar"ın (alm. Amtliches Material zum Massenmord von Katyn) bir hissəsi olmuşdur.[75]
Bəzi beynəlxalq ekspertlər Almaniyaya tənqidi münasibətləri ilə tanınırdılar və nəticədən sonra Almaniya mətbuatı daim ekspert Şubikin müvafiq bəyanatına istinad edirdi.[76] ABŞ və Birləşmiş Krallıqda Beynəlxalq Katın Komissiyasının hesabatı rəsmi olaraq nəzərə alınmamışdır. Birləşmiş Krallıq Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi təyin olunmuş tarixçi Rohan d'Olyer Batler tərəfindən Batler memorandumu kimi yekunlaşdırılmış daxili hesabatda Orşoşun almanpərəst və antisemit olduğunu, bu səbəbdən etibarsız olduğunu qeyd etmişdilər.[77] Bundan başqa, professor Orşoşun kəllə vəziyyətinə əsaslanan tarixləndirmə metodu sonradan "tibb praktikasında kifayət qədər təsdiq tapmamışdır".[78]
Smolensk vilayəti 1943-cü ilin sentyabrında Qızıl Ordu tərəfindən geri alındıqdan sonra SSRİ hökuməti öz araşdırma komissiyasını – Burdenko Komissiyasını əraziyə göndərərək onlara nasist qüvvələrinin qətliama görə məsuliyyət daşıdığı versiyanı təbliğ etmək tapşırığı vermişdir.[79]
Müharibədən sonra komissiyanın iki üzvü, professor Hayek və Markov hesabatı almanların təzyiqi ilə imzaladıqlarını iddia etmişdilər. 1946-cı ildə Cenevrə kanton hökumətinin rəhbəri Alber Pikonun sözlərinə görə, professor Fransua Navill komissiyanın bütün nəticələrini rəsmi olaraq təsdiqləmiş və komissiyaya təzyiq edildiyi iddialarını rədd etmişdir.[80] İtaliyada yaşayan polyakəsilli yazıçı və publisisti Qustav Herlinq-Qrudzinskinin 1973-cü ildə verdiyi məlumata görə, professor Palmiyeri komissiyanın nəticəsinin tam sərbəst və yekdilliklə qəbul edildiyini qətiyyətlə bildirmiş, onu "təkzibedilməz" adlandırmışdır.[81] Arno Saksenin oğlu Lauri Saksrnin dediyinə görə, müharibədən sonra atası Anti-Hitler koalisiyasının Finlandiya üzrə Nəzarət Komissiyasının təzyiqlərinə baxmayaraq, nəticədəki imzasına sadiq qalmaqda israr etmişdir.[82] Helge Tramsen də imzasından imtina etməmişdir. O, Katında baş vermiş kütləvi qətl ilə bağlı xüsusi hesabat yazmış və günahı SSRİ-yə yükləmişdir.[83]
SSRİ-nin qətliama dair sənədləri yalnız 1990-cı ildən etibarən məxfilikdən çıxarılmağa başlanmışdır. Bu sənədlər 3 aprel 1940-cı ildən sonra SSRİ tərəfindən 21,857 nəfər Polşa internir və hərbi əsirin edam edildiyini qəti şəkildə sübut etmişdir. Bunlara o dövrdə SSRİ-nin üç ən böyük hərbi əsir düşərgəsindən 14,552 nəfər əsir də daxildir.[84][85] Ümumi qurbanların sayından 4,421 nəfər zabit Kozelskdə yerləşən Optina monastırında güllələnərək edam edilmiş, 3,820 nəfər Starobelsk hərbi əsir düşərgəsində, 6,311 nəfər Ostaşkov obyektində, əlavə olaraq 7,305 polyak isə Belorusiya SSR və Ukrayna SSR-nin həbsxanalarında gizli şəkildə edam olunmuşdur.[85] Qurbanlar arasında Leon Billeviç, Bronislav Boqatıreviç, Ksaveri Çerniçki (admiral), Stanislav Haller, Aleksandr Kovalevski, Henrix Minkeviç, Kazımir Orlik-Lukosski, Konstantin Plisovski, Rudolxf Priç (Lvovda öldürülmüşdür), Frantsişek Sikorski, Leonard Skyerski, Pyotr Skuratoviç, Meçislav Smoravinski və Aloyji Vir-Konas (ölümündən sonra) daxil olmaqla 14 Polşa generalı var idi.[86][87][88][89][90][91][92]
2010-cu ilin noyabrında Rusiya Dövlət Duması rəsmi bəyanatla İosif Stalin və digər sovet rəsmilərinin Lavrenti Beriyanın rəhbərlik etdiyi NKVD məxfi polisinə kütləvi qətliamları törətmək əmri verdiyini etiraf etmişdir.[93]
Helge Tramsen Berlində olan zaman Danimarka müqaviməti ilə görüşmüşdür. Müqavimətçilər ona Myöneze və Ederneze bəndlərinin fotoşəkillərini vermişdilər. Danimarkadan bu şəkillər İsveç vasitəsilə Londona göndərilmişdir. İki həftə sonra Britaniya Kral Hərbi Hava Qüvvələri hər iki bəndi bombalamışdır.[94] Almaniya səlahiyyətliləri Tramsendən Katın haqqında ödəniş qarşılığında mühazirələr oxumağı xahiş etmişdilər, lakin o, bundan imtina etmişdir.[95] Qısa müddət sonra Tramsen müqavimət qrupunun Almaniya silah anbarına basqınında iştirak etmiş, lakin Danimarka polisi tərəfindən saxlanılmışdır. Gestapo onu sorğu-sual zamanı işgəncəyə məruz qoymuş, lakin Berlindən gələn əmrlə Katın Komissiyasının üzvü olduğu üçün onu edam etməmişdilər.[96] Tramsen müharibənin sonuna qədər Almaniya tərəfindən həbs edilmişdir.[97] 1945-ci ildə Danimarka kommunistləri Tramseni almanlarla əməkdaşlıqda ittiham etmişdilər, lakin onun üzv olduğu müqavimət qrupu onu təmizə çıxarmışdılar. Tramsenin polyak musiqiçisi ilə münasibətdə olan qızı 1970-ci ildə Varşavada vəfat etmişdir. Rəsmi orqanlara görə, o, tüstüdən zəhərlənmə səbəbilə vəfat etmişdir, lakin Tramsen bunun Beynəlxalq Katın Komissiyasının hesabatından imzasını geri çəkmədiyi üçün Polşa məxfi polisinin (SB) və ya KQB-nin qisas aktı ola biləcəyini irəli sürmüşdür. Tramsenin Kopenhagenə gətirdiyi polyak zabitinin kəlləsi Məhkəmə Tibb İnstitutunun anbarında saxlanılırdı. 2005-ci ildə orada yenidən tapılmış və nəticədə Polşada dəfn olunmuşdur.[94]
Arno Saksen Helsinkidəki Almaniya səfirliyinin Katın haqqında mühazirələr oxumaq dəvətini rədd etmişdir.[98] O, 1945-ci ildə Finlandiyadan İsveçə qaçmış, lakin altı aydan sonra Helsinkiyə qayıtmışdır. Orada Katına səfərini komissiya qarşısında əsaslandırmalı olmuşdur. SSRİ səfirliyinin nümayəndələri Beynəlxalq Katın Komissiyasının hesabatından imzasını geri çəkməsi üçün ona təzyiq göstərmişdilər, lakin Saksen bu təzyiqlərə boyun əyməmişdir. Ona qarşı iş dayandırılmışdır. 1952-ci ildə Madden Komissiyası qarşısında planlaşdırılan sorğu-sualdan az əvvəl Sürixdə konfransda infarkt keçirərək vəfat etmişdir. Əvvəllər əla sağlamlığı olduğu üçün ölümü təbii olmadığına dair şübhələr doğurmuşdu, lakin rəsmilər araşdırma başlatmamışdır.[99]
Fransua Navill Bern şəhərində yerləşən Almaniya səfirliyinin təzyiqlərinə baxmayaraq, Cenevrədə mühazirələr verməkdən imtina etmişdir, lakin onun hesabatı həm İsveçrə hökumətinə, həm də BQXK-ya göndərilmişdir.[100] Cenevrədə Navill şəhər şurasında 100 yerdən 36-sına sahib olan kommunist fraksiyasının hücumlarına məruz qalmışdır. Cenevrə Kantonunun Böyük Şurasına oxuduğu hesabatda almanlarla əməkdaşlıq ittihamını rədd etmişdir. Şuranın əksəriyyəti onu dəstəkləmişdir.[101] O, Nyurnberqdə Beynəlxalq Hərbi Tribunal qarşısında Katın işi ilə bağlı Almaniya müdafiəsi üçün şahidlik etmək dəvətini rədd etmişdir. Reyx marşalı Herman Görinqi müdafiə edən Almaniya vəkili Otto Ştahmerə 1943-cü il aprel ayının araşdırma hesabatına əlavə edəcək bir şeyi olmadığını bildirmişdir.[102] 1952-ci ildə Frankfurtda Madden Komissiyası qarşısında dinləmələrdə 1943-cü ildə Katına səfər zamanı almanlar tərəfindən heç bir təzyiqə məruz qalmadığını təsdiqləmişdir. İsveçrə rəsmiləri ona komissiyaya hazır olmamağı məsləhət görmüşdü.[103] Navill ölümündən sonra, 2007-ci ildə Polşa Prezidenti Lex Kaçinski tərəfindən "Polşa Respublikasına xidmətlərinə görə" ordeni ilə təltif edilmişdir.[104]
Ferent Orşoş Budapeştdə yerləşən Almaniya səfirliyinin Katın haqqında mətbuatda şərh vermək xahişini rədd etmişdir. O, yalnız məhkəmə ekspertləri üçün təqdimat verməyə hazır olduğunu bildirmişdir.[105] İki ay sonra, yenidən almanların dəvəti ilə Ukraynanın Vinnitsa şəhərində NKVD tərəfindən öldürülmüş şəxslərin kütləvi məzarlarını araşdıran tibb komissiyasının tərkibində olmuşdur. Katın qrupundan rumıniyalı həmkarı Aleksandr Birkle də burada iştirak etmişdir.[106] Orşoş Qızıl Ordunun hücumundan əvvəl Budapeştdən qaçmağa müvəffəq olmuşdu. Müharibənin sonunu Halle şəhərində olmuş, oradan Qərbi Almaniyaya yollanmışdır. 1952-ci ildə Frankfurtda Madden Komissiyası qarşısında ifadə vermişdir.[107]
Almaniya nəzarəti altında Praqada dərc olunan "České slovo" qəzeti Frantişek Hayekin Katın hesabatı haqqında ətraflı məlumat vermişdir. Hayek 1945-ci ilin iyununda Praqada NKVD tərəfindən həbs olunmuşdur. Üç həftə həbsxanada qaldıqdan sonra Katın qətliamına almanların cavabdeh olduğuna dair bəyanat imzalamışdır.[108] O, sonradan azad edilmiş və Praqada məhkəmə tibb kafedrasını yenidən idarə etmişdir. Hayek Beynəlxalq Katın Komissiyası haqqında 22 səhifəlik hesabat nəşr etmiş, burada komissiya üzvlərinin almanlar tərəfindən SSRİ-nin qətliam üzərində məsuliyyətini təsdiqləmək üçün təzyiqə məruz qaldığını təsvir etmişdir.[109] 12 mart 1952-ci ildə SSRİ-nin Madden Komissiyasına qarşı kampaniyası çərçivəsində "Pravda" qəzeti Hayekin almanları günahkar hesab edən 1944-cü il Burdenko Komissiyası hesabatını düzgün adlandırdığı bəyanatını dərc etmişdir.[110] Buna baxmayaraq, Madden Komissiyası qarşısında Fransua Navill, Vinçenso Palmiyeri və Helge Tramsen Hayekin onlarla söhbətlərdə SSRİ-nin qətliama görə məsuliyyətinə şübhə etmədiyini təsdiqləmişdilər.[111]
Bratislavada mətbuat Frantişek Şubikin SSRİ məxfi polisi NKVD-yə qarşı ittihamlarını sitat gətirmişdir. 1945-ci ilin yayında Frantişek Şubik ailəsi ilə Avstriya vasitəsilə Bavariyaya qaçmışdır, lakin ABŞ işğal rəsmiləri onu Çexoslovakiyaya təhvil vermişdir və o, burada dərhal həbs olunmuşdur. Ona almanlarla əməkdaşlıq və yəhudi həkimləri Slovakiya səhiyyə sistemindən çıxarmaq ittihamı irəli sürülmüşdür. Tibb Kolleci onu təmizə çıxarmışdır. Şubik professura vəzifəsini itirmiş, iki il həbs cəzasına məhkum edilmiş və sonra kənd həkimi kimi çalışmışdır. Onun nəşr etmək hüququ əlindən alınmış, əsərləri kitabxanalardan çıxarılmışdır. Şubikin 1952-ci ildə ailəsi ilə ikinci qaçış cəhdi uğurlu olmuşdur. Vyanada yerləşən ABŞ Səfirliyində Madden Komissiyası üçün hesabat yazmış və ABŞ vizası almışdır.[112]
Herman Maksimilian de Burle Niderland radiosunda cinayətlərdə SSRİ məxfi polisini ittiham etmişdilər.[113] O, müharibədən sonra əvvəlcə İsveçrəyə sığınmış, sonra Qərbi Almaniyaya köçmüşdür. Niderland məhkəməsi onu nasist işğalçıları ilə əməkdaşlıqda günahkar bilərək qiyabi dörd il həbs və on il vətəndaş hüquqlarından məhrum etmişdir.[114]
Burlenin Belçikadan olan həmkarı Reymond Spelers altı şəhərdə Katın haqqında mühazirələr vermişdir.[115] O, 1945-ci ildə Belçika rəsmiləri tərəfindən həbs olunmuşdur. Kommunist qrupunun üzvləri onun evində Katın sənədlərini taparaq dərhal yandırmışdılar. Spelers Almanlarla əməkdaşlıqda günahlandırılaraq 25 il həbs cəzasına məhkum edilmişdir. O, 1951-ci ildə Alst həbsxanasında vəfat etmişdir.
Vinçenso Palmiyeri Katın haqqında açıq bəyanat vermədi, lakin Tibb Komissiyasının hesabatını "La Vita Italiana" jurnalında dərc etmişdir.[116] Müharibədən sonrakı ilk illərdə İtaliya kommunistləri Katına səfərinə görə ona qarşı sərt hücumlar etmişdilər. Partiya orqanı "L'Unità" ona qarşı kampaniya aparmışdır. Şəhər şurasındakı kommunistlər onun universitetdən xaric edilməsini tələb etmişdilər, lakin əksəriyyət qazanmaməşdılar. Ölüm təhdidləri alan zaman Palmiyeri Katın foto sənədlərini bağçasında basdırmışdır.[117] O, 1962-ci ildə Xristian-Demokratiya Partiyasının namizədi kimi Neapolda bələdiyyə sədri seçkilərində sosialist Akille Lauronu məğlub etmiş, lakin on ay sonra istefa verməyə məcbur olmuşdur.[118]
Marko Markov 1944-cü ilin sonunda Sofiyada NKVD tərəfindən həbs olunmuşdur. O, nasistlərlə əməkdaşlıqda günahlandırılaraq ölüm cəzası ilə hədələnmişdir, lakin Katın Beynəlxalq Komissiyasının hesabatını ona almanların zorla imzalatdırdığını yazılı şəkildə bildirdikdən sonra 1945-ci ilin fevralında Xalq Məhkəməsi tərəfindən bəraət olunmuşdur. Onun adı ilə bolqar və alman dillərində "Boynundan vurulmuş" adlı vərəqə nəşr olunmuşdur və bu, Burdenko Komissiyasının versiyasını təsdiqləyirdi.[119] Auf Bulgarisch und Deutsch erschien unter seinem Namen eine Broschüre mit dem Titel "Genickschuss" (Изстрел в тила), die die Version der Burdenko-Kommission bestätigte.[120] Markov 1946-cı ilin iyulunda Nyurnberqdə keçirilən Beynəlxalq Hərbi Tribunalda böyük müharibə cinayətkarlarının məhkəməsində SSRİ tərəfi üçün şahid kimi çıxış etmişdir.[121]
Eduard Miloslaviç 1945-ci ildə Yuqoslaviya məhkəməsi tərəfindən qiyabi olaraq ölüm cəzasına məhkum edilmiş, lakin vaxtında Xorvatiyadan qaçaraq ABŞ-yə qayıtmışdır.[122] O, 1952-ci ildə Madden Komissiyası qarşısında ifadə vermişdir. Miloslaviç sorğu-sual zamanı NKVD-nin edam texnikalarını komissiya üzvünə nümayiş etdirərək səs-küy yaratmışdır.[123] O, bir neçə ay sonra Madriddə tibbi konfransda infarktdan vəfat etmişdir.[124]
Qızıl Ordu Buxaresti işğal etdikdən sonra Aleksandr Birkle NKVD tərəfindən axtarışa verilmişdir. O, dostlarının yanında gizlənə bilmişdir. Birkle 1946-cı ildə hərbi məhkəmə tərəfindən nasistlər əməkdaşlıqda günahlandıraraq qiyabi olaraq 20 il əmək düşərgəsinə məhkum olunmuşdur. Rumıniyadakı kommunist rəsmilər onun həyat yoldaşını və qızını bir ay həbs etmiş, lakin onlar Birklenin gizləndiyi yer haqqında məlumat verməmişdilər. On qızıl sikkə müqabilində ailəsi ona saxta pasport almış və Birkle Macarıstan vasitəsilə Avstriyaya qaçmışdır. O, oradan əvvəlcə Peruya köçmüşdür. Birkle 1952-ci ildə ABŞ Konqresinin Katın işini araşdıran Madden Komissiyası qarşısında anonim şəkildə ifadə vermişdir. O, qısa müddət sonra ağır yol qəzasında yaralanmışdır, lakin qəzanın şəraiti qeyri-müəyyən qalmışdır. Rumıniyada qalan həyat yoldaşı və qızı 1952-ci ildə "dövlət düşməni ilə əməkdaşlıq" ittihamı ilə hər biri beş il məcburi əmək cəzasına məhkum edilmişdilər.[125]
Beynəlxalq Katın Komissiyasının üzvlərindən yalnız Finlandiyadan olan Arno Saksen və Danimarkadan olan Helge Tramsen Katın meşəsinə səfərləri barədə avtobioqrafik yazılar buraxmışdılar. Bu yazıların hər ikisi yalnız onların ölümündən sonra fraqmentlər şəklində nəşr olunmuşdur.[99][126] Gent Universiteti 2007-ci ildə Beynəlxalq Katın Komissiyasına həsr olunmuş elmi konfrans təşkil etmişdir. Mühazirələr Birkle, Hayek, Navill, Palmiyeri və Tramsenə həsr olunmuşdu.[127]
Danimarka sənədli film rejissoru Anna Elizabet Yessen 2006-cı ildə yayımçı ARTE üçün Tramsenə həsr olunmuş film yayımlamışdır.[128] Polşa sənədli film rejissoru Qrazına Çerminska 2014-cü ildə "Həqiqətə həyatını həsr etmək" filminin çəkilişləri üçün tarixçilər, eləcə də Birkle, Markov, Navill, Palmiyeri və Şubikin qohumları və tanışları ilə müsahibələr aparmışdır.[129]
Vikianbarda Beynəlxalq Katın Komissiyası ilə əlaqəli mediafayllar var. |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|
