Cəlairilər sultanlığını idarə edən hökmdarların siyahısı. Sultanlığın əsası 1340-cı ildə Şeyx Böyük Həsən[q 1][1] tərəfindən qoyulmuş və ikinci hökmdarı sultan Üveysin hakimiyyət illərində ən qüdrətli dövrünü yaşamışdır. Sultan Üveys dövründə Cəlairilər Azərbaycanı,[4] Şərqi Anadolunun[7] və Əcəm İraqının bir hissəsini ələ keçirdilər. Həmçinin bu dövrdə Şirvanşahlar[8] və Mərkəzi İranda hakimiyyətdə olan Müzəffərilər[q 2][9] Cəlairilərin vassalına çevrildilər. Sultanların iqamətgahı müxtəlif dövrlərdə Bağdad,[1] Təbriz,[4] Şuştər[5] və Hillə[6] olmuşdur.
Cəlairi hökmdarları | |
---|---|
Keçmiş monarxiya | |
![]() | |
![]() Böyük Həsən dövründə Cəlairilər sultanlığı | |
İlk hökmdar | Böyük Həsən[1] |
Son hökmdar | II Hüseyn[2] |
Titul | sultan, bahadır xan[3] |
Rəsmi məkan | Bağdad,[1] Təbriz,[4] Şuştər,[5] Hillə[6] |
İdarəetmə forması | Mütləq monarxiya |
Yaranması | 1340[1] |
Süqutu | 1432[2] |
1340-cı ildən 1432-ci ilədək Cəlairilər sultanlığı 10 sultan tərəfindən idarə olunmuşdur. 3-cü hökmdar sultan Əhmədin ölümündən sonra dövlət süqut dövrünə qədəm qoydu və uzun müddət keçmədən Bağdad (1412)[10] və Ərəb İraqının böyük hissəsi Qaraqoyunlular tərəfindən ələ keçirildi. Bundan sonra Cəlairi sultanları Şuştər və Hillə civarında 20 il hakimiyyətdə oldular. 1432-ci ildə son Cəlairi hökmdarı II Hüseynin Hillədə Qaraqoyunlu əmir İsfahan tərəfindən öldürülməsi ilə Cəlairilər sultanlığı süquta uğradı.[2]
Cəlairilərdə hökmdar monqollarda olduğu kimi taxta xüsusi təntənə ilə keçirdi. Önəmli əmirlərdən ikisi sultanın qolundan tutaraq onu taxta oturdurdu. Həmçinin vəliəhd şəhzadə qurultaylara xüsusi tədbirlə qatılırdı. Bütün mütləq monarxiyalardakı kimi hökmdar və ailəsi cəmiyyətin bütün siniflərinin üzərində və dövlətin sahibi sayılırdılar.[3]
Sultanlığın qurucusu Şeyx Həsəni çıxmaq şərti ilə bütün Cəlairi hökmdarları "sultan" və "bahadır xan" titullarından istifadə edirdilər. Hökmdarların xüsusi bayrağı, davulu, tuğrası, sancağı, çətiri, yarlığı, tamğası olurdu və adına sikkə zərb olunurdu. Həmçinin hər cümə günü məscidlərdə hökmdarın adına xütbə oxunurdu. Hökmdarın verdiyi əmirlər "yarlıq", və ya "fərman" adlandırılırdı. Sənədlərə sultanın nişanəsi kimi "tamğa" vurulurdu.[3]
Hakimiyyətin banisi Hökmdar Ölkənin bir qismində hakimiyyət Son hökmdar | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Titul | Adı | Hakimiyyət illəri | Qeydlər | Sikkə | |||
Noyon | Böyük Həsən Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn ərəb. تاج الدنيا والدين شيخ حسن نيون بن حسين |
1340[11] — iyul, 1356[11] |
|
||||
Sultan, bahadır xan |
Üveys Cəlayır Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən ərəb. معز الدين السلطان أويس بن حسن |
1356[11] — 10 oktyabr, 1374[11] |
|
||||
Sultan, bahadır xan |
I Hüseyn Cəlayır Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys ərəb. جلال الدين السلطان حسين بن أويس |
1374[11] — 1382[11] |
|
||||
Sultan, bahadır xan |
Bəyazid Cəlayır Bəyazid ibn Üveys ərəb. بايزيد بن أويس |
1382–1384 |
|
||||
Sultan, bahadır xan |
Əhməd Cəlayır Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys ərəb. قياس الدين سلطان أحمد بن أويس |
1382[11] — 1410[11] |
|
||||
Sultan, bahadır xan |
Şah Vələd Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn Şeyx Əli ərəb. علاء الدنيا شاه ولد بن شيخ علي |
1410[11] — 1411[11] |
|
||||
Sultan, bahadır xan |
Şah Mahmud Cəlayır Şah Mahmud ibn Şah Vələd ərəb. محمود بن شاه ولاد |
1411[11] — 1416[5] |
|
||||
Sultan, bahadır xan |
II Üveys Cəlayır Üveys ibn Şah Vələd ərəb. أويس بن شاه ولاد |
1416[6] — 1421[11] |
|
||||
Sultan, bahadır xan |
Şah Məhəmməd Cəlayır Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd ərəb. شاه محمد بن شاه ولاد |
1422[11] — 1424[6] |
|
||||
Sultan, bahadır xan |
II Hüseyn Cəlayır Hüseyn ibn Əlaüddövlə ərəb. حسين بن علاء الدولة |
1424[2] — 1432[11] |
|