 |
 |
Love.az |  |
 |
Pamir xalqları və ya pamirlər — iran xalqları qrupudur, Orta Asiyanın yerli xalqıdır. Onlar əsasən Tacikistanın cənub-şərqində (Dağlıq Bədəxşan Muxtar Vilayəti), Əfqanıstanın şimal-şərqində (Bədəxşan), Pakistanın şimalında (Gilgit-Baltistan) və Çinin şimal-qərbində (Taşkurqan-Tacik Muxtar Vilayəti) yaşayırlar.
Pamir-Fərqanə irqinə (Avropoid irqinin bir qolu) aiddirlər. Hind-Avropa dil ailəsinin İran qolunun Şərqi İran qrupunun müxtəlif pamir dillərində danışırlar.
Nizari-İsmaili İslamı qəbul edirlər.
Pamir xalqlarının formalaşmasında şərqi İran (əsasən saklar) və toxar xalqları, həmçinin Hind-Avropaya qədərki dilli[1][2][3] əhalisi iştirak edirdi. Pamirin iranlaşdırılmasının başlanmasının təxmini tarixləri (dil məlumatlarına və saka məzarlıqlarının arxeoloji qazıntılarına əsaslanaraq) e.ə. VII—VI əsrlərdir[3][4]. “Sak” etnonimi “saklar ölkəsi”[2][5] kimi tərcümə olunan Saknama, Şaknam (Şuqnan), Sakaşam, Skasem (İşkaşim) bölgələrinin adlarında qorunub saxlanılmışdır. Məşhur rus şərqşünası L.N. Qumilyov Pamir xalqlarının eftalit mənşəli olması variantını irəli sürmüşdür[2]. Eramızdan əvvəl III əsrin ortalarından başlayaraq şərq köçərilərinin istilasından müdafiə olunan Qərbi Pamir, eramızın I əsrinin ortalarından Yunan-Baktriya çarlığının şərq forpostuna , eramızın I əsrinin ortalarından isə Kuşan krallığının forpostuna çevrildi[1].
V.V. Bartold “Türküstan” əsərində, X əsrdə üç Pamir dövlətinin: Vaxan, Şikinan (Şuqnan) və Kerran (ehtimal ki, Ruşan və Darvaz) bütpərəstlər tərəfindən məskunlaşdığını, lakin siyasi sahədə çox güman ki, müsəlmanlar tərəfindən fəth edildiyini xatırladır[6].
Müsəlman coğrafiyaçısı İbn Xordadbehin “əl-məsalik və-l məmalik”ində (yollar və ölkələr kitabı) yazdığına görə, Şuğnanın sərhədləri şimal və şimal-qərbdə - Rəşt, Xatl, Vəxş və Termezdə idi; cənubda - Bolor, Kabil; şərqdə - Vaxan, Xotan və Qaşqar idi[5].
X и XVI əsrlər arasında Vaxan, Şuqnan və Ruşan Darvazla birlikdə (son ikisi XVI əsrdə birləşmişdi) yerli feodal sülalələri tərəfindən idarə edilmiş və faktiki olaraq müstəqil olmuşlar[7][4][8].
1895-ci il ingilis-rus müqaviləsi Bədəxşanı Əfqanıstan və Buxara əmirliyi arasında böldü[1][8]. 1925-ci il yanvarın 2-də SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi müasir dövrdə Dağlıq Bədəxşan Muxtar Vilayəti kimi tanınan yeni coğrafi-siyasi qurumun yaradılması haqqında qərar qəbul etdi.
Sovet dövründə pamirilər, bəzi istisnalarla, xüsusən də 1930-cu illərdə Tacikistan Sovet Sosialist Respublikası Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri vəzifəsində çalışmış şuqnanlı Şirinşo Şotemur və 1950-ci illərdə Tacikistan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri vəzifəsini tutmuş ruşanlı Nazarşo Dodxudoyev istisna olmaqla, ümumiyyətlə respublikada rəhbər vəzifələr tutmurdular[9].
1991-ci ildə SSRİ-nin dağılmasından sonra Dağlıq Bədəxşan Muxtar Vilayəti yeni müstəqil olmuş Tacikistan dövlətinin tərkibində qaldı[10].
31 may 1991-ci ildə Düşənbədə Pamir qeyri-hökumət ictimai təşkilatı olan “Lali Bədəxşan” (Bədəxşan yaqutu) dövlət qeydiyyatına alındı[11][9]. Onun rəhbəri Xoroq şəhərində anadan olmuş və Düşənbə Pedaqoji İnstitutunda müəllim işləyən Atobek Əmirbəyov, üzvləri isə universitet tələbələri və paytaxtın pamir gəncləri idi. “Ləli Bədəxşan”ın əsas məqsədi və vəzifəsi “Bədəxşan xalqlarının siyasi təfəkkürünün, iqtisadi, mədəni və təhsil səviyyəsinin inkişafına” fəal kömək etmək idi[11]. Təşkilatın üzvlərinin ümumi sayı 500 nəfərə çatırdı[9].
Özünü elan etmiş Bədəxşan Muxtar Respublikası faktiki olaraq 1994-cü ilin noyabrına qədər mövcud idi[11].
2020-ci illərdən bəri Tacikistan hökuməti Pamir xalqının fəaliyyətini, onların mədəni təcrübələrini və institutlarını və pamir dillərindən istifadəni sıxışdırır[12][13]. Nəticədə Tacikistan və Rusiyadan etnik pamirlərin kütləvi şəkildə köçü baş verdi[14].
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|