 |
 |
Love.az |  |
 |
Qadınlara qarşı zorakılıq (ing. Violence against women; həmçinin gender əsaslı zorakılıq (GBV) və cinsi və gender əsaslı zorakılıq (SGBV) kimi tanınır) — əsasən kişilər və oğlanlar tərəfindən qadınlara və qızlara qarşı törədilən zorakı hərəkətlər.[1] Belə zorakılıq çox vaxt nifrət cinayəti (hate crime) kimi qiymətləndirilir, çünki qurbanlar məhz qadın olduqları üçün bu zorakılığa məruz qalırlar. Qadınlara qarşı zorakılıq fərqli formalarda özünü göstərə bilər.[2]
Qadınlara qarşı zorakılıq çox qədim tarixə malikdir, baxmayaraq ki, onun intensivliyi və başvermə halları zamanla və cəmiyyətlər arasında fərqlənmişdir.[3] Bu zorakılıq çox vaxt qadınların cəmiyyət içində və ya şəxsi münasibətlərdə tabe edilməsi üçün bir vasitə kimi qiymətləndirilir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qadınlara Qarşı Zorakılığın Ləğvi Bəyannaməsində belə deyilir:[4]
"Qadınlara qarşı zorakılıq, tarixən kişilərlə qadınlar arasında qeyri-bərabər güc münasibətlərinin bir təzahürüdür." "Qadınlara qarşı zorakılıq, qadınların kişilərlə müqayisədə daha aşağı mövqeyə məcbur edilməsinin əsas sosial mexanizmlərindən biridir."
2006-cı ildə BMT-nin baş katibi Kofi Annan, BMT-nin Qadınlar üçün İnkişaf Fondu (UNIFEM) saytında yayımlanan hesabatında belə bəyan etmişdir:
Qadınlara və qızlara qarşı zorakılıq qlobal pandemiya miqyasına çatmış bir problemdir. Dünyada hər üç qadından ən azı biri həyatında döyülüb, cinsi əlaqəyə məcbur edilib və ya digər formada zorakılığa məruz qalıb. Adətən, bu zorakılığı törədən şəxs qadının tanıdığı biri olur.[5]
Qadınlara qarşı zorakılıq və məişət zorakılığını aradan qaldırmaq[6] məqsədilə bir sıra beynəlxalq sənədlər müxtəlif beynəlxalq qurumlar tərəfindən qəbul edilmişdir. Bu sənədlər adətən belə zorakılığın tərifi ilə başlayır və onu aradan qaldırmaq üçün tədbirlər təklif edir.[7]
Avropa Şurasının Qadınlara qarşı zorakılığın və məişət zorakılığının qarşısının alınması və ona qarşı mübarizə aparılması haqqında Konvensiyası (İstanbul Konvensiyası) qadınlara qarşı zorakılığı belə xarakterizə edir:[8]
Qadın hüquqlarının pozulması və qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bir forması.
Konvensiya qadınlara qarşı zorakılığı belə tərif edir:[9]
Qadınlara fiziki, cinsi, psixoloji və ya iqtisadi zərər və ya əzab verən və ya vermə ehtimalı olan bütün gender əsaslı zorakılıq aktları, o cümlədən belə zorakılıq hərəkətlərinin hədələri, məcburiyyət və ya əsassız azadlıq məhdudiyyəti. Bu, istər ictimai, istərsə də şəxsi həyat daxilində baş verə bilər.
1979-cu il BMT-nin Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğvi haqqında Konvensiyası (CEDAW) qadınlara qarşı zorakılıqla bağlı tövsiyələr təqdim edir.[10] 1993-cü il BMT Baş Assambleyasının "Qadınlara qarşı zorakılığın ləğvi haqqında Bəyannaməsi" ilk dəfə olaraq qadınlara qarşı zorakılığı rəsmi şəkildə beynəlxalq hüquqi sənəddə tərif etmişdir.[11] 1994-cü il Amerika Dövlətləri Təşkilatının "Qadınlara qarşı zorakılığın qarşısının alınması, cəzalandırılması və aradan qaldırılması haqqında Amerika Konvensiyası"[12] qadınlara qarşı zorakılığın tərifini vermişdir. 2003-cü il Maputo Protokolu Afrika ölkələrində qadın hüquqlarını qorumaq üçün qəbul edilmişdir.[13]
Bəzi ölkələrdə qadınlara məcburi geyim qaydaları tətbiq olunur. İranda, 1981-ci ildən etibarən qadınlar ictimai yerlərdə baş örtüyü və geniş geyimlər geyinməyə məcbur edilmişdir.[14][15] 1983-cü ildə İran parlamenti (İslam Məsləhət Şurası) qadınların başlarını açıq qoymasını 74 qamçı cəzası ilə cəzalandırmaq haqqında qərar vermişdir. 1995-ci ildən etibarən hicabsız qadınlar 60 günədək həbs oluna bilər.[16][17]
2022-ci ilin sentyabrında Məhsa Əmininin "səhv bağlanmış hicab" səbəbindən əxlaq polisi tərəfindən döyülərək öldürüldüyü iddiaları İranda böyük etirazlara səbəb olmuşdur.[18] Səudiyyə Ərəbistanında 1979-cu ildə Böyük Məscid basqınından sonra qadınlar üçün hicab məcburi oldu, lakin 2018-ci ildən etibarən bu qayda ləğv edildi. Əfqanıstanda 2022-ci ilin may ayında qadınlara ictimai yerlərdə hicab və üz örtüyü taxmaq məcburi edilmişdir.[19]
Bəzi ölkələrdə isə hicab qadağan edilmişdir. Məsələn Avstriya,[20] Yuqoslaviya,[21] Kosovo,[22] Qazaxıstan,[23] Sovet İttifaqı və Tunis.[24] 1936-cı il yanvarın 8-də İran şahı Rza Pəhləvi "Kaşf-e hicab" fərmanı ilə qadınlara hicab taxmağı qadağan etmişdir. Polis qadınların hicablarını zorla çıxarmış, hicab taxan qadınlar döyülmüş və evləri axtarılmışdır.[25]
Dünyanın bir çox yerində qadınların hərəkət azadlığı ciddi şəkildə məhdudlaşdırılır.[26] CEDAW Konvensiyasının 15-ci maddəsinin 4-cü bəndinə əsasən, qadınların sərbəst hərəkət etmək hüququ beynəlxalq səviyyədə tanınır.[27] Lakin bəzi ölkələrdə qadınlar kişi qəyyumu (atası, qardaşı və ya əri) olmadan evdən çıxa bilməzlər. Səudiyyə Ərəbistanı, 2018-ci ilə qədər, qadınların avtomobil sürməsini qadağan edən yeganə ölkə idi.[28]
Siyasətdə Qadınlara Qarşı Zorakılıq (VAWP) — qadın siyasətçilərə onların cinsinə görə fiziki, emosional və ya psixoloji zorakılıq tətbiq etmək və ya bu zorakılıqla hədələmək aktıdır. Əsas məqsəd qurbanları və digər qadın siyasətçiləri siyasi prosesdə iştirakdan çəkindirməkdir.[29][30][31]
VAWP gender siyasəti və feminist siyasi nəzəriyyə sahələrində getdikcə daha əhəmiyyətli mövzuya çevrilir. Bu kateqoriyanı Qadınlara Qarşı Zorakılıqdan (VAW) ayrıca müəyyənləşdirməkdə əsas məqsəd siyasətdə işləyən və ya siyasi karyera qurmaq istəyən qadınların üzləşdiyi maneələri vurğulamaqdır.[32][33]
VAWP, Qadınlara Qarşı Zorakılıqdan üç əsas cəhətinə görə fərqlənir:[34]
VAWP-ni siyasi zorakılıqdan da fərqləndirmək vacibdir. Siyasi zorakılıq hər hansı siyasi məqsədə çatmaq üçün güc tətbiqi və ya güclə hədələmək kimi müəyyən edilir və bütün siyasətçilərə qarşı tətbiq oluna bilər.
Seçkilərlə bağlı qadınlara qarşı zorakılıq hallarında:[35][36][37]
Siyasətdə aktiv iştirak edən qadınların, istər fiziki, istərsə də emosional zorakılığa məruz qalma ehtimalının yüksək olduğunu göstərir. Xüsusilə gənc qadınlar və kəsişən identifikasiyalara sahib olanlar, xüsusən də etnik və irqi azlıqlara mənsub olanlar daha çox hədəfə alınırlar. Feminist baxışlarını açıq şəkildə ifadə edən qadın siyasətçilər də zorakılıq və hücumlara daha çox məruz qalırlar.
1995-ci ildə aparılan bir araşdırmaya görə, qadın müharibə veteranlarının 90%-i cinsi təcavüzə məruz qaldıqlarını bildirmişlər. 2003-cü ildə keçirilmiş bir sorğuda qadın veteranların 30%-i orduda zorakılığa məruz qaldıqlarını qeyd ediblər. 2004-cü ildə isə post-travmatik stress pozuntusu ilə bağlı kömək istəyən veteran qadınların 71%-i hərbi xidmətdə olarkən cinsi hücuma və ya təcavüzə məruz qaldıqlarını etiraf ediblər.[38]
2021-ci ildə The New York Times məlumat yayıb ki, hərbi xidmət keçən qadınların təxminən dörddə biri cinsi hücuma məruz qalıb. 2023-cü ilin sonuna qədər bu hadisələr ordudakı komandanlıq zənciri vasitəsilə araşdırılırdı. Bir çox qadın, şikayətlərinin lazımi hüquqi prosedur olmadan rədd edildiyini və ya bunun peşəkar diskriminasiyaya, xaric edilməyə və digər neqativ nəticələrə səbəb olduğunu bildirib.[39]
2023-cü ilin dekabr ayından etibarən isə cinsi zorakılıq şikayətləri komandanlıq zəncirindən kənar idarə olunur ki, bu da araşdırma prosesindəki qərəzli yanaşmaların azalmasına ümid yaradır.
BMT-yə görə, "dünyada elə bir region, ölkə və ya mədəniyyət yoxdur ki, orada qadınların zorakılıqdan tam azadlığı təmin edilmiş olsun."
Bəzi zorakılıq növləri müəyyən bölgələrdə daha çox yayılıb, xüsusən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə:[40]
2002-ci ildə aparılan bir araşdırma göstərdi ki, dünyada hər beş qadından biri həyatında ən azı bir dəfə fiziki və ya cinsi zorakılığa məruz qalıb. Həmçinin bildirilir ki, "15-44 yaş aralığındakı qadınlar arasında gender əsaslı zorakılıq, xərçəng qədər ölümə və sağlamlıq problemlərinə səbəb olur və malyariya və yol-nəqliyyat hadisələrindən daha çox sağlamlığa zərər vurur."[41]
Qadınlara qarşı zorakılıqla mübarizə müxtəlif formalarda aparılır və bu zorakılığa qarşı ədalətə çıxış, ölkənin ədliyyə sistemindən asılı olaraq, əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir.[42] Beynəlxalq və regional konvensiyalar getdikcə daha çox milli qanunvericiliyin əsasını təşkil edir. Lakin ekspertlər hesab edirlər ki, yalnız zorakılığın qarşısını almaq və cəzalandırmaq üçün qanunların sərtləşdirilməsi problemin tam həllinə kifayət etmir.[43]
Məsələn, Banqladeşdə qadınlara qarşı zorakılıqla bağlı daha sərt qanunlar qəbul edilsə də, bu cür zorakılıq halları hələ də artmaqdadır.[44] 2010-cu illərin sonlarından etibarən, qadınlara qarşı zorakılıq dünya miqyasında sürətlə artıb, baxmayaraq ki, müxtəlif regionlarda bu məsələyə qarşı tədbirlər görülüb və mövzu ilə bağlı ictimai məlumatlılıq artıb.[45][46] Ekspertlər düşünürlər ki, qadınların səlahiyyətləndirilməsi və cəmiyyət daxilində gender bərabərliyini təşviq edən genişmiqyaslı dəyişikliklər zorakılığın azaldılmasının açarıdır.
Afrikada 1985-ci ildə Nayrobidə keçirilən Üçüncü Dünya Qadın Konfransı, 1993-cü ildə Kampalada keçirilən iclas və 1994-cü ildə Afrika səviyyəsində baş tutan BMT qadınlar konfransı nəticəsində Qadınlara Qarşı Zorakılıq (VAW) kritik məsələ kimi qəbul edildi.[47]
Amerika qitəsində Qadınlara Qarşı Zorakılığa dair Amerikaarası Konvensiya 1994-cü ildə Vyana Konfransından[48] dərhal sonra qəbul edildi. Bu sənəd Belém do Pará Konvensiyası kimi tanınır və onun əsasında Maria da Penha işi üzrə Braziliya məhkəmə tərəfindən məhkum edildi. 2006-cı ildə Braziliyada qadınlara qarşı məişət zorakılığına dair Maria da Penha Qanunu qəbul edildi.[49]
Avropada qadınlara qarşı zorakılıqla mübarizə üçün İstanbul Konvensiyası 2014-cü ildə qüvvəyə mindi. Konvensiyanı ratifikasiya edən ölkələr qadınlara qarşı zorakılığın bütün formalarının qanunla qadağan olunmasını təmin etməlidirlər.[50]
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|
