 |
 |
Love.az |  |
 |
Türkiyə Respublikasının Prezidenti (türk. Türkiye cumhurbaşkanı) — Türkiyə Respublikasının dövlət və hökumət başçısı. Türkiyə Böyük Millət Məclisi adından Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Baş Komandanlığını, Türkiyə Cümhuriyyətini və türk millətinin birliyini təmsil edir. Türkiyə Respublikası Konstitusiyasının icrasını və dövlət qurumlarının fəaliyyətini təmin edir.[1] Prezidentin vəzifə və səlahiyyətləri Türkiyə Respublikası Konstitusiyasının 104-cü maddəsi ilə tənzimlənir.
| Türkiyə Respublikasının Prezidenti | |
|---|---|
| türk. Türkiye Cümhuriyeti Cumhurbaşkanı | |
 | |
.jpg) Vəzifədədir Rəcəb Tayyib Ərdoğan 28 avqust 2014-cü ildən | |
| Başçılıq edir | Türkiyə |
| Rəsmi iqamətgahı | Prezidentlik sarayı |
| Səlahiyyət müddəti | 5 il, iki dəfə |
| Vəzifənin təsis tarixi | 29 oktyabr 1923 |
| Vəzifədə birinci | Mustafa Kamal Atatürk |
| Rəsmi saytı |
tccb.gov.tr tccb.gov.tr/ar/ tccb.gov.tr/fr/ tccb.gov.tr/en/ |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Prezident həm də Türkiyə Böyük Millət Məclisi adından parlamentin mənəvi varlığının tərkib hissəsi olan Ali Baş Komandanı təmsil edir. Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Baş Komandanı vəzifəsini mümkün müharibə zamanı prezidentin tapşırığı ilə Baş Qərargah rəisi yerinə yetirir.
2014-cü il avqustun 28-də vəzifəsinin icrasına başlayan Rəcəb Tayyib Ərdoğan[2] Türkiyənin 12-ci və hazırkı prezidentidir.
Prezident aparatı 1923-cü il oktyabrın 29-da Türkiyə Respublikanın elan edilməsi ilə yaradılmışdır. Həmin gün keçirilən səsvermədə Mustafa Kamal Atatürk yekdilliklə Türkiyənin ilk prezidenti seçildi.[3] Bu tarixdən 10 avqust 2014-cü ilə qədər Kənan Əvrəndən başqa bütün prezidentlər Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən seçilib.
Keçmiş prezidentlər arasında Mustafa Kamal Atatürk, İsmət İnönü və Cəlal Bayar “partiya başqanı” vəzifəsini icra ediblər. Atatürk və İnönü həm Cümhuriyyət Xalq Partiyasının sədri, həm də prezident kimi fəaliyyətlərini davam etdirdilər, Cəlal Bayar isə prezidentlik müddəti başlayanda Demokrat Partiyasının sədrliyindən istefa verdi, lakin prezidentliyi dövründə partiyanın üzvü olmağa davam etdi. Türkiyədə bitərəf və partiyasız prezidentliyi müdafiə edən ilk partiya Mustafa Kamal Paşanın həm CHP lideri, həm də başqan olmasına qarşı çıxan Tərəqqi Cümhuriyyət Partiyasıdır.[4][5]
1960-cı il çevrilişindən sonra qəbul edilən 1961-ci il Konstitusiyasında prezident olan şəxsin üzvü olduğu partiya ilə əlaqəsinin kəsilməsi qərara alındı və partiyasız prezidentlik dövrü başladı.[6] 1980-ci il çevrilişindən sonra dövlət başçısı və Milli Təhlükəsizlik Şurasının rəhbəri kimi ölkəni idarə edən Əvrən 1982-ci il Konstitusiyasının birinci müvəqqəti maddəsinə uyğun olaraq konstitusiyanın referendumla qəbul edildiyi vaxt, 7 noyabr 1982-ci ildə Prezidentliyə təyin olundu.
2007-ci ildə keçirilən konstitusiya dəyişikliyi referendumu ilə prezidentin xalq tərəfindən seçilməsi qərara alındı. Bu dəyişiklikdən sonra 10 avqust 2014-cü ildə keçirilən ilk seçkilərdə Rəcəb Tayyib Ərdoğan xalq tərəfindən prezident seçildi.[7] Dövlət başçısı olan prezident həm də 2017-ci ildə Konstitusiya dəyişikliyi referendumundan sonra 2018-ci ildən hökumətin başçısıdır.
Prezident olmaq üçün tələb olunan şərtlər Konstitusiyanın 101-ci maddəsində tənzimlənir.[8] Bu şərtlər bunlardır:
Ən azı iyirmi deputatdan ibarət siyasi partiya qrupları, son parlament seçkilərində ümumi etibarlı səsləri tək və ya birlikdə hesablandıqda beş faizdən çox olan siyasi partiyalar və ya yüz min seçici tərəfindən Prezidentliyə bir nəfərin namizədliyi irəli sürülə bilər.[1]
Prezidentin səlahiyyət müddəti 5 ildir və bir şəxs maksimum iki dəfə seçilə bilər.[1] Əgər parlament prezidentin ikinci müddətində seçkiləri təzələmək qərarına gəlsə, prezident yenidən namizədliyini irəli sürə bilər.[1]
Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri seçilən millət vəkilinin üzvlüyü başa çatır.
Prezident seçilməsi ilə bağlı prinsiplər Konstitusiyanın 101-ci maddəsində və Prezident Seçki Qanununda tənzimlənir:[9]
Ümumi seçki hüququ əsasında keçirilən seçkilərdə etibarlı səslərin əksəriyyətini qazanan namizəd prezident seçilir. Əgər birinci səsvermədə bu səs çoxluğu əldə olunmasa ikinci səsvermə keçirilir. Birinci səsvermədə ən çox səs toplayan iki namizəd bu səsvermədə iştirak edir və etibarlı səslərin çoxunu toplayan namizəd prezident seçilir.
İkinci səsvermədə iştirak etmək hüququ olan namizədlərdən biri hər hansı səbəbdən seçkidə iştirak etmədikdə, ikinci səsvermə birinci səsvermədə sıraya uyğun olaraq vakant namizədin dəyişdirilməsi ilə həyata keçirilir. İkinci səsverməyə yalnız bir namizəd qalsa, bu səsvermə Referendum şəklində keçirilir.
Vahid namizədə səsvermə zamanı, səsvermə referendum formasında həyata keçirilir. Etibarlı səslərin mütləq əksəriyyətini alan namizəd prezident seçilir. Namizəd etibarlı səslərin mütləq əksəriyyətini almadıqda, seçki təkrarlanır və yalnız yekun nəticələr elan olunduqdan sonra qırx beşinci gündən sonrakı ilk bazar günü prezident seçkiləri keçirilir.
Prezident vəzifəsi hər hansı səbəbdən boş olarsa və Türkiyə Böyük Millət Məclisinin ümumi seçkilərinə bir il və ya daha az vaxt qalırsa, Prezident seçkiləri Türkiyə Böyük Millət Məclisinin ümumi seçkiləri ilə birlikdə keçirilir.
Bu yolla seçilən prezident Türkiyə Böyük Millət Məclisinə seçkilərin keçiriləcəyi günə qədər öz vəzifəsini davam etdirir. Seçkilər başa çata bilməsə, yeni prezident vəzifəyə başlayana qədər hazırkı prezident səlahiyyətlərini davam etdirir.
Türkiyə Böyük Millət Məclisi müharibə səbəbindən yeni seçkilərin keçirilməsinin mümkün olmadığına qərar verərsə, prezident seçkiləri bir il təxirə salınır. Təxirə salınma səbəbi aradan qaldırılmadıqda, təxirə salınma qərarında göstərilən prosedura uyğun olaraq bu proses təkrarlana bilər.
Konstitusiyanın 103-cü maddəsinə əsasən, prezident vəzifəyə başlayarkən Türkiyə Böyük Millət Məclisi qarşısında and içir:
|
Prezident kimi dövlətin varlığını və müstəqilliyini, vətənin və millətin bölünməz bütövlüyünü, qeyri-şərtsiz suverenliyini qoruyacağam; Konstitusiyaya, qanunun aliliyinə, demokratiyaya, Atatürk prinsiplərinə və islahatlarına və dünyəvi respublika prinsipinə əməl edəcəyəm; Millətin sülh və firavanlığı, milli həmrəylik və ədalət anlayışı çərçivəsində hər kəsin insan hüquq və əsas azadlıqlarından istifadə etməsi idealından dönməyəcəyəm; Böyük Türk Millətinin və tarixinin hüzurunda Türkiyə Cümhuriyyətinin şöhrətini və şərəfini qorumaq və ucaltmaq üçün bütün gücümlə çalışmağa, üzərimə götürdüyüm vəzifəni qərəzsizliklə yerinə yetirməyə şərəf və ləyaqətimə and içirəm. | 
|
Türkiyə Respublikasının Konstitusiyası, Maddə 103
İnauqurasiya Böyük Millət Məclisində keçirilir. Andiçmə Böyük Millət Məclisinin adi iş günü olmasından asılı olmayaraq TV-də canlı yayımlanır.[10]
Konstitusiyanın 104-cü maddəsinə əsasən prezidentin vəzifə və səlahiyyətləri aşağıdakılardır:
Konstitusiyanın 106-cı maddəsinə və “Prezident təşkilatı haqqında” Prezidentin fərmanına əsasən, prezident xəstəliyi, xaricə getmək, vəfat, istefa və ya hər hansı digər səbəblərə görə vəzifəsini müvəqqəti tərk etdiyi hallarda, vəzifəsinin icrasına qayıdana qədər Prezident vəzifəsinı vitse-prezident icra edir və yenisi seçilənə qədər öz səlahiyyətlərini həyata keçirir.[11]
2017-ci il Konstitusiya dəyişikliyinə qədər prezident səlahiyyətlərini Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri icra edirdi.
Prezidentin "Yüksək vəzifəli dövlət idarəçilərinin və dövlət idarə və təşkilatlarına təyinat Qaydaları haqqında" 3 nömrəli Sərəncamının[13] dördüncü maddəsinə uyğun olaraq, hazırkı Prezidentin səlahiyyət müddəti başa çatdıqda bir çox dövlət müəssisə və təşkilatlarında rəhbər işçilərin də vəzifələri başa çatır. Lakin bu şəxslər əvəz olunan şəxs təyin edilənə qədər vəzifələrini davam etdirirlər. Səlahiyyət müddəti başa çatmış şəxslər yenidən vəzifəyə təyin oluna bilərlər. Bu şəxslərin səlahiyyət müddəti təyin olunduqları gün vəzifədə olmuş Prezidentin səlahiyyət müddətindən çox ola bilməz.
Türkiyə Prezident forsu, ortasında səkkiz uzun və səkkiz qısa şüaları olan sarı günəşdən və onu əhatə edən on altı sarı ulduzdan ibarətdir.[15] Türkiyə Prezident forsu, Türkiyəni və Türkiyə Respublikası prezidentini təmsil edən, Türkiyə dövlətinin rəsmi rəmzlərindən biridir.
Bayraq prezidentin səfəri zamanı onun iqamətgahında və olduğu yerdə bayraq dirəyində qaldırılır, gecə-gündüz qalır. Prezidentin iş otağında stolun arxasına qoyulur. Prezidentin əyləşdiyi maşının sol tərəfində, üstündə aypara və ulduz işarəsi olan dirəyə çəkilir.
Prezident forsunun istifadəsi ilə bağlı mövcud olan ən qədim sənəd Mustafa Kamal Atatürkün 1922-ci ilin sentyabrında, Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinin son günlərində İzmirə səfəri zamanı çəkilmiş fotoşəkilidir. Bu bayraq hazırda Anıtqəbirdəki Atatürk və Qurtuluş Döyüşü muzeyində sərgilənir.[16]
Ətrafındakı 16 ulduz, tarixdəki 16 böyük Türk dövlətini təmsil edir.[17] Ortadakı günəş Türkiyə Respublikasını təmsil edir.
16 ulduzun simvolu kimi qəbul edilən türk dövlətləri bunlardır:
Qərbi Hun İmperiyası
Avropa Hun İmperiyası_1.svg){kind=small}
Ağ Hun İmperiyası
Göytürk İmperiyası_1.svg){kind=small}
Avar xaqanlığı
Xəzər xaqanlığı_1.svg){kind=small}
Uyğur xaqanlığı
Böyük Səlcuq İmperiyası
Qaraxanlılar dövləti_1.svg){kind=small}
Qəznəvilər dövləti
Xarəzmşahlar dövləti
Qızıl Orda.svg){kind=small}
Osmanlı İmperiyası
Teymurilər dövləti.svg){kind=small}
Böyük Moğol imperiyası |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|
