Türkiyədəki saat qüllələrinin siyahısı — Türkiyədə dəyərli və məşhur saat qüllələrinin toplusu.
Saat qülləsi ənənəsi ilk dəfə Avropada XIII əsrdə başlamış, XVI əsrin sonlarında Osmanlı imperatorluğu torpaqlarına yayılmış[1][2] və bugünkü Türkiyədə ilk saat qülləsi 1797-ci ildə Anadolu, Safranboluda ucaldılmışdır.[3] Osmanlı imperiyası yüksək zümrəsinin II Mehmed dövründən başlayaraq mexaniki saatlardan istifadə etməsinə baxmayaraq, Osmanlı və Anadolu coğrafiyasında saat qülləsi anlayışının Avropaya nisbətən gec qəbul edilməsinin səbəbləri ilə bağlı fərqli şərhlər irəli sürülür.[4] Əbdülhaq Adnan Adıvar bu vəziyyəti müəzzinlərin, xronometrlərin və qəyyumların öz əhəmiyyətlərini itirəcəkləri qorxusu ilə əlaqələndirərkən, Bernard Luis mətbəə kimi saatın da İslam ictimai quruluşunda çatlaqlara səbəb ola biləcəyindən qorxduğunu müdafiə edirdi.[5] Digər tərəfdən, Şulə Gürbüz qeyd edir ki, zaman hesablayanlar namaz vaxtını dəqiqəsinə qədər dəqiq hesablasalar da, mexaniki saatların bəzən düzgün vaxtı göstərmədiyini və bu xəta fərqinə görə saat qüllələri geniş yayılmamışdır.[5] II Əbdülhəmidin taxta çıxmasının 25-ci ildönümü və taxta çıxmasının 30-cu ildönümündə verilən fərmanlarla bir çox saat qüllələri tikilib və bu fərmanlar saat qüllələrinin yayılmasında mühüm rol oynamışdır.[5][6][7] II Əbdülhəmidin dövründən əvvəl Ziya Paşa Adana və Amasiya valiliyi dövründə çoxlu qüllələr inşa etdirmişdir.[5]
Mərkəzi hakimiyyəti təmsil edən strukturlar olan saat qüllələri Antalya saat qülləsi və İzmit saat qülləsində olduğu kimi daha çox yerləşdikləri şəhərlərin mərkəzində tikilmişdirlər.[5][8][9] Biləcik saat qülləsi, Bolu saat qülləsi, Göynük saat qülləsi, Kastamonu saat qülləsi, Mudurnu saat qülləsi, Sivrihisar saat qülləsi, Bursada Topxana saat qülləsi və İstanbuldakı Topxana saat qülləsi şəhərə təpədən baxılan bir ərazidə ya da yamacda tikilmişlər.[8][10] Şişli Etfal Xəstəxanası saat qülləsi kimi bir tikilinin bir hissəsi olan saat qüllələri, həmçinin Yıldız saat qülləsi kimi bir kompleksdə yerləşən saat qüllələri də var.[5][8] Bundan əlavə, Əli Çətinkaya Stansiyasının saat qülləsi, Alsancaq Stansiyasının saat qülləsi, Ayvalıq saat qülləsi, Berqama saat qülləsi, Gümüşhacıköy saat qülləsi, Mərsin saat qülləsi, Merzifon Amerikan Kolleci saat qülləsi, Sivas Jandarma Qışlası saat qülləsi, Şirinyer Amerikan Kolleci saat qülləsi və Diyarbəkir kilidi var.[8] Ayrıca, Niğdə saat qülləsi, Sinop saat qülləsi və Zilə saat qülləsi tarixi qalaların üzərində yüksələn saat qüllələrinə nümunədir.[8] Köhnə fabrik bacasına saat əlavə edilərək yaranan Hacı Paşa saat qülləsi və minarəyə saat əlavə edilərək yaranan Tepsi minarəsi sonradan saat qülləsinə çevrilən qüllələrə misaldır.[8] Bundan əlavə Çiçək Pasajı Fasad saatı, Qalatasaray Liseyi dam saatı, qüllə quruluşu olmayan, lakin yerləşdiyi binanın yüksək nöqtəsində yerləşən Heydərpaşa Vağzalının dam saatı və Sainte-Pulchérie Fransız Liseyi dam saatı da saat qüllələri hesab olunur.
Saat qüllələrinin əksəriyyəti daşdan olsa da, Gerede saat qülləsi və Mudurnu saat qülləsi kimi ağacdan hazırlanmış qüllələr də var. Dolmabağça saat qülləsi, İstanbul Universiteti saat qüllələri və İzmir saat qülləsi kimi bəzi qüllələr estetik dəyərləri ilə əhəmiyyətli əsərlər olduğu halda, əksər saat qüllələri İslam memarlığının ümumi xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq hündür və ya möhtəşəm olmasına baxmayaraq, ətrafı ilə ahəngdarlığını qoruyan tikililərdir.[4]
Funksionallıq baxımından, vaxtı göstərməklə yanaşı, yanğın və gözətçi qülləsi kimi istifadə edilən Samsun saat qülləsi kimi saat qüllələri ilə yanaşı Dolmabağça saat qülləsində olduğu kimi barometr və termometrləri ilə xidmət edən saat qüllələri də var.[4] Kayseri saat qülləsi, Muğla saat qülləsi, Tokat saat qülləsi də zaman hesablayıcısı kimi istifadə edilir və Çanaqqala saat qülləsi kimi bir çox saat qüllələri eyni anda bu istiqamətdə xidmət edir, Göynük saat qülləsi, Manisa saat qülləsi və Tepsi minarə isə yalnız siferblatsız siqnalizasiya sistemi ilə işləyir.[4][4][11]
Bu gün çoxlu saat qüllələri olsa da, görkəmli qüllələrin sayı yüz iyirmi altıdır. Ən çox saat qülləsi olan şəhər iyirmi qülləsi ilə İstanbul, ikinci yerdə isə yeddi qülləsi olan İzmirdir. Bölgə olaraq Mərkəzi Anadolu bölgəsi ən çox saat qüllələrinin yerləşdiyi bölgədir.[4] Yüz iyirmi altı qüllədən iyirmi üçü bu günə qədər qalmayıb. On bir dağıldıqdan sonra eyni yerdə yeni saat qülləsi ucaldılıb və onlardan dördü söküldükdən sonra başqa yerə köçürülüb və ya başqa yerdə yenidən tikilibdir.
XIX və XX əsrin əvvəllərinə aid olan saat qüllələri və onlara istinadən tikilən daha yeni saat qüllələri ümumiyyətlə baza, gövdə və pavilyon hissələrindən ibarətdir.[8][7] Baza bölməsində gövdəyə aparan otaq və pilləkən, gövdə hissəsində malikanəyə aparan "Z" formalı və ya spiral pilləkən, malikanədə isə saat mexanizmi vardır.[4][7]
Saat mexanizmində kiçik bir saat var ki, bu saat da bir mil ilə yuxarıya birləşdirilib.[7] Siferblatda saat və dəqiqə əqrəblərinin hərəkətini təmin edən val, əgər varsa, zəngin tıqqıltısını da idarə edir.[7][12] Mexanizmin təkərləri arasında iki kasnağa sarılan iki polad kəndirin uclarında olan çəkilər yuxarı və aşağı enərək saatın fırlanmasını və düzgün işləməsini təmin edir.[12][13] Birinci kasnağa bağlanan kəndir saatın işləməsini təmin edir, ikinci çarxa bağlanan kəndir və çəki isə çəkicin zəngə dəyməsinə şərait yaradır.[12] Köşkün yuxarı hissəsindəki zəng günbəz və ya konusla örtülmüşdür və zəngin ətrafında səsin uzaqlara çatması üçün dəliklər vardır.[12]
Saatlar hər saat başı saat sayı qədər ya da tək vuruş şəklində istehsal edilmişdirlər.[11] Bəzi saatlar da saatın əvvəlində olduğu kimi yarım saatda da çalırdı.[12] Bəzilərində saat başı vuruşlar bir və ya iki dəqiqəlik fasilə ilə təkrarlanır.[12] Bu nizamı qorumaq üçün saatlar xüsusiyyətlərindən asılı olaraq iki həftədə bir və ya ayda bir dəfə qurulurdu.[12]
Azan saatına uyğun qurulan qüllələrin saatları 1925-ci ildə qüvvəyə minən "Günün 24 saata bölünməsi Qanunu" ilə saata uyğunlaşdırılmışdır.[12][10] 1928-ci ildə "Yeni Türk hərflərinin qəbul və tətbiqi haqqında Qanun" ilə siferblatlarda Şərqi Ərəb rəqəmləri ilə ifadə edilən saatlar ərəb rəqəmləri və latın rəqəmləri ilə əvəz edilmiş, bəzi siferblatlarda isə həm köhnə, həm də yeni rəqəmlərin hər ikisindən birgə istifadə edilmişdir.[12]
Qırmızı | Yoxdur |
Mavi | Söküldükdən sonra eyni yerdə yenidən tikilib |
Yaşıl | Söküldükdən sonra yenidən tikilmiş və ya başqa yerə köçürülmüşdür |
(Heç bir rəngli sütunda olmayan başlıqlar onların zədələnmədiyini göstərir.)
# | Ad | Yer | Tikinti | Qeyd | Mənbə |
---|---|---|---|---|---|
1 | Adabazarı saat qülləsi | Adabazarı, Sakarya | 1882 | [14] | |
2 | Akça Qoca saat qülləsi | Akça Qoca, Düzcə | 1954 | [15] | |
3 | Akdəniz Universiteti Olbia Mədəniyyət Mərkəzi saat qülləsi | Konyaaltı, Antalya | 1999 | [4][16][17] | |
4 | Alaca saat qülləsi | Alaca, Çorum | 2001 | [18][19] | |
5 | Əli Çətinkaya Stansiyası saat qülləsi | Afyonqarahisar | 1939 | [20][21] | |
6 | Alsancaq Stansiyası saat qülləsi | Konak, İzmir | 1890 | [qeyd 1] | [22][23][24] |
7 | Altınoluq Mərkəzi məscidi saat qülləsi | Edremit, Balıkəsir | 1885 | [qeyd 2] | [25][26] |
8 | Amasya saat qülləsi | Mərkəz, Amasya | 2002 | [qeyd 3] | [27][28][29][30] |
9 | Ankara saat qülləsi | Altındağ, Ankara | 1884 | [31][32][33][34] | |
10 | Antalya saat qülləsi | Muratpaşa, Antalya | [qeyd 4] | [35][36][37] | |
11 | Atatürk Meşə Təsərrüfatı müdirliyi binasının saat qülləsi | Yeniməhəllə, Ankara | 1926 | [38] | |
12 | Aya Fotini kilsəsi saat qülləsi | Konak, İzmir | 1892 | [qeyd 5] | [39][40][41][42] |
13 | Agios Konstantinos və Ayia Eleni kilsəsi saat qülləsi | Bəyoğlu, İstanbul | 1861 | [43] | |
14 | Ayvalık saat qülləsi | Ayvalık, Balıkəsir | 1870 | [44][45][37][46] | |
15 | Bahadın saat qülləsi | Sorqun, Yozqat | [47] | ||
16 | Bakırköy Ruhi və Sinir Xəstəlikləri Xəstəxanası saat qülləsi | Bakırköy, İstanbul | 1914 | [qeyd 6] | [48][49][50] |
17 | Balıkəsir saat qülləsi | Karesi, Balıkəsir | 1901 | [qeyd 7] | [51][52][53][54][55] |
18 | Balıklı Yunan Xəstəxanası saat qülləsi | Zeytunburnu, İstanbul | 1893 | [56] | |
19 | Batman saat qülləsi | Mərkəz, Batman | 2003 | [57] | |
20 | Bayburt saat qülləsi | Mərkəz, Bayburt | 1924 | [58][59][53][60][61] | |
21 | Bayramyeri saat qülləsi | 1955 | [62][63] | ||
22 | Berqama saat qülləsi | Berqama, İzmir | 1865 | [64][65][66] | |
23 | Beypazarı saat qülləsi | Beypazarı, Ankara | 1920 | [qeyd 8] | [67] |
24 | Biləcik saat qülləsi | Mərkəz, Biləcik | 1907 | [68][69][66][70][71] | |
25 | Boğaziçi Universiteti Albert Lonq Hall Mədəniyyət Mərkəzinin fasad saatı | Beşiktaş, İstanbul | 1892 | [qeyd 9] | [72][73][56] |
26 | Bolu saat qülləsi | Mərkəz, Bolu | 1989 | [qeyd 10] | [74][75][29] |
27 | Birja Qovşağı saat qülləsi | Mərkəz, Nevşəhər | 1987 | [76] | |
28 | Boyabat saat qülləsi | Boyabat, Sinop | 1983 | [qeyd 11] | [77][19] |
19 | Bozcaada saat qülləsi | Bozcaada, Çanaqqala | 1867 | [qeyd 12] | [78][79] |
30 | Burdur saat qülləsi | Mərkəz, Burdur | 1937 | [qeyd 13] | [80][81][82][34][61] |
31 | Böyük saat | Seyhan, Adana | 1882 | [83][84][85][86][87] | |
32 | Böyükada saat qülləsi | Adalar, İstanbul | 1923 | [qeyd 14] | [88][89][90] |
33 | Çanaqqala saat qülləsi | Mərkəz, Çanaqqala | 1896 | [91][92][93][71][94] | |
34 | Çanqırı saat qülləsi | Mərkəz, Çanqırı | 1901 | [qeyd 15] | [95][96][93][97] |
35 | Çatalca Hökumət Evi saat qülləsi | Çatalca, İstanbul | [qeyd 16] | [98] | |
36 | Çələbi Mehmed mədrəsəsi saat qülləsi | Mərzifon, Amasya | 1866 | [99][100] | |
37 | Çərikli saat qülləsi | Dəlicə, Kırıkkale | 1991 | [101][77][102] | |
38 | Çinarcıq saat qülləsi | Çinarcıq, Yalova | 2005 | [103][104] | |
39 | Çiçək keçidinin ön saatı | Bəyoğlu, İstanbul | 1876 | [105][56] | |
40 | Çorum saat qülləsi | Mərkəz, Çorum | 1894 | [qeyd 17] | [106][107][108][109][110][111] |
41 | Dolmabağça saat qülləsi | Beşiktaş, İstanbul | 1894 | [112][113][114][115] | |
42 | Düzcə saat qülləsi | Mərkəz, Düzcə | 2009 | [qeyd 18] | [116] |
43 | Ədirnə saat qülləsi | Mərkəz, Ədirnə | 1886 | [qeyd 19] | [117][118][119] |
44 | Ərzincan Hərbi orta məktəb saat qülləsi | Mərkəz, Ərzincan | 1892 | [qeyd 20] | [120][121][119] |
45 | Ərzincan Dördüncü Ordu Sənədi zirzəmi saat qülləsi | Mərkəz, Ərzincan | 1892 | [qeyd 21] | [121][119] |
46 | Fuar saat qülləsi | Konak, İzmir | 1938 | [122] | |
47 | Galatasaray liseyi dam saatı | Bəyoğlu, İstanbul | 1908 | [qeyd 22] | [123] |
48 | Gelibolu saat qülləsi | Gelibolu, Çanaqqala | 1901 | [qeyd 23] | [124][125][119] |
49 | Gərədə saat qülləsi | Gərədə, Bolu | 1882 | [4][126][127][111] | |
50 | Gerzə saat qülləsi | Gerzə, Sinop | [qeyd 24] | [76][102] | |
51 | Göynük saat qülləsi | Göynük, Bolu | 1923 | [128][129][127][111] | |
52 | Gümüşhacıköy saat qülləsi | Gümüşhacıköy, Amasya | 2009 | [qeyd 25] | [130][131][132][61][99] |
53 | Hachz Pasza Saat Kulesi|Hacı Paşa saat qülləsi | Silifke, Mərsin | 2007 | [qeyd 26] | [133] |
54 | Həmidiyyə saat qülləsi | Yenişəhər, Diyarbəkir | [qeyd 27] | [134][135][29] | |
55 | Həmidiyyə saatlı fəvvarə | Mərkəz, Yozqat | 1901 | [qeyd 28] | [136][137][138][139] |
56 | Havza saat qülləsi | Havza, Samsun | [qeyd 29] | [124][125][119] | |
57 | Haydarpaşa stansiyasının dam saatı | Kadıköy, İstanbul | 1908 | [140] | |
58 | İskəndərun Ədalət Sarayı saat qülləsi | İskəndərun, Hatay | 1925 | [141][142][132] | |
59 | İstanbul Universiteti saat qüllələri | Fatih, İstanbul | 1865 | [143] | |
60 | İzmir saat qülləsi | 1901 | [144][145][146][147] | ||
61 | İzmit saat qülləsi | İzmit, Kocaeli | 1902 | [148][149][150] | |
62 | Karabük saat qülləsi | Mərkəz, Karabük | 1987 | [76][102] | |
63 | Karaman saat qülləsi | Mərkəz, Karaman | 2009 | [151] | |
64 | Oxmeydanı Kasımpaşa Təhsil və Araşdırma Xəstəxanası saat qülləsi binası | Bəyoğlu, İstanbul | [qeyd 30] | [152][153][154] | |
65 | Kastamonu Komandanlıq binası saat qülləsi | Mərkəz, Kastamonu | [qeyd 31] | [40][41] | |
66 | Kastamonu saat qülləsi | Mərkəz, Kastamonu | 1885 | [155][156][157][71][158] | |
67 | Kayseri saat qülləsi | Məlikqazi, Kayseri | 1907 | [159][160][157][111] | |
68 | Kəmər saat qülləsi | Kəmər, Antalya | 2006 | [161] | |
69 | Konya saat qülləsi | Qaratay, Konya | 1872 | [qeyd 32] | [162][41][34][163] |
70 | Kurtalan saat qülləsi | Kurtalan, Siirt | 1999 | [164][165] | |
71 | Kuşadası saat qülləsi | Kuşadası, Aydın | 1996 | [166] | |
72 | Kütahya saat qülləsi | Mərkəz, Kütahya | 2006 | [qeyd 33] | [4][11][167] |
73 | Ladik saat qülləsi | Ladik, Samsun | 1889 | [4][11][167][61] | |
74 | Madən saat qülləsi | Madən, Elazığ | 1898 | [168][169][170][171] | |
75 | Manisa saat qülləsi | Şahzadələr, Manisa | 1975 | [qeyd 34] | [172][173][174][175] |
76 | Mardin saat qülləsi | Artuklu, Mardin | 2003 | [qeyd 35] | [176] |
77 | Mərmərə Universiteti Tibb fakültəsi saat qüllələri | Kadıköy, İstanbul | 1900 | [177][178] | |
78 | Mecitözü saat qülləsi | Mecitözü, Çorum | 1899 | [14][174] | |
79 | Mehmet Akif Ərsoy Muzeyi saat qülləsi | Altındağ, Ankara | 2008 | [179] | |
80 | Mərsin saat qülləsi | Akdəniz, Mərsin | 1898 | [qeyd 36] | [180][181][182] |
81 | Mərzifon Amerika Kolleci saat qülləsi | Mərzifon, Amasya | 1919 | [183][184][185][99] | |
82 | Mərzifon saat qülləsi | Mərzifon, Amasya | 1866 | [186][187][185][71][188] | |
83 | Mudurnu saat qülləsi | Mudurnu, Bolu | 1964 | [qeyd 37] | [189][190][61][191] |
84 | Muğla saat qülləsi | Məntəşə, Muğla | 1885 | [192][193][194][195] | |
85 | Niğdə saat qülləsi | Mərkəz, Niğdə | 1866 | [196][197][198][111] | |
86 | Osmaniyə saat qülləsi | Mərkəz, Osmaniyə | 1999 | [199] | |
87 | Panaiya Yevangelistria Kilsəsi saat qülləsi | Bəyoğlu, İstanbul | 1893 | [200][56][201] | |
88 | Safranbolu saat qülləsi | Safranbolu, Karabük | 1797 | [202][203][204][71][205] | |
89 | Sainte-Pulchérie Fransız Liseyi dam saatı | Bəyoğlu, İstanbul | 1890 | [206] | |
90 | Samsun saat qülləsi | İlkaddım, Samsun | 2001 | [qeyd 38] | [207][208][209] |
91 | Siirt saat qülləsi | Mərkəz, Siirt | 1975 | [qeyd 39] | [210][211][209][61] |
92 | Sinop saat qülləsi | Mərkəz, Sinop | 1901 | [212][213][204] | |
93 | Sirkəci Stansiyası saat qüllələri | Fateh, İstanbul | 1890 | [214][215][90][216] | |
94 | Sivas saat qülləsi | Mərkəz, Sivas | 1803 | [qeyd 40] | [14][209][217][218] |
95 | Sivas Jandarma Kazarması saat qülləsi | Mərkəz, Sivas | 1908 | [219] | |
96 | Sivrihisar saat qülləsi | Sivrihisar, Əskişəhər | 1900 | [220][221][222][223][224] | |
97 | Sunqurlu saat qülləsi | Sunqurlu, Çorum | 1891 | [qeyd 41] | [225][226][222][111] |
98 | Şanlıurfa saat qülləsi | Eyyübiyə, Şanlıurfa | [qeyd 42] | [227][228][229][230] | |
99 | Şəfaatlı saat qülləsi | Şəfaatlı, Yozqat | 1986 | [231][102] | |
100 | Şəhidlər saat qülləsi | Niksar, Tokat | 2008 | [232][233] | |
101 | Şirinyer Amerika Kolleci saat qülləsi | Buca, İzmir | 1912 | [234][235][150][236] | |
102 | Şişli Etfal Xəstəxanası saat qülləsi | Şişli, İstanbul | 1907 | [237][238][239][240] | |
103 | Tarsus saat qülləsi | Tarsus, Mərsin | 1893 | [241][242][229][111] | |
104 | Təpsi minarə | Yakutiyə, Ərzurum | [qeyd 43] | [4][11][108][34][111][243] | |
105 | Tokat saat qülləsi | Mərkəz, Tokat | 1902 | [244][245][229][111] | |
106 | Topxana saat qülləsi | Bəyoğlu, İstanbul | 1849 | [246][247][132][248] | |
107 | Topxana saat qülləsi | Osmanqazi, Bursa | 1905 | [249][250][82] | |
108 | Trabzon saat qülləsi | Ortahisar, Trabzon | 1863 | [qeyd 44] | [251][14] |
109 | Turqutlu saat qülləsi | Turqutlu, Manisa | [qeyd 45] | [252] | |
110 | Ürgüp saat qülləsi | Ürgüp, Nevşəhər | 2006 | [253] | |
111 | Vəzirkörpü saat qülləsi | Vəzirkörpü, Samsun | 1959 | [qeyd 46] | [254][255][256][61] |
112 | Yenişəhər saat qülləsi | Yenişəhər, Bursa | 1936 | [qeyd 47] | [257][258][256][111] |
113 | Yerköy saat qülləsi | Yerköy, Yozqat | 1986 | [259][102] | |
114 | Yeşilli saat qülləsi | Yeşilli, Mardin | [qeyd 48] | [260] | |
115 | Yıldız saat qülləsi | Beşiktaş, İstanbul | 1890 | [261][262][263] | |
116 | Yozqat saat qülləsi | Mərkəz, Yozqat | 1908 | [qeyd 49] | [264][265][256][61] |
117 | Zilə saat qülləsi | Zilə, Tokat | 1875 | [qeyd 50] | [266][267][138][61] |