 |
 |
Love.az |  |
 |
Yaş diskriminasiyası və ya eycizm[1][2][3] (ing. Ageism) — fərdlərə yaşlarına görə qeyri-bərabər münasibət göstərilməsi, onlara qarşı ayrı-seçkilik edilməsi deməkdir.[4] Bu fenomen həm gənc, həm də yaşlı insanlara qarşı baş verə bilər. Ən çox rast gəlinən hallar iş yerlərində yaş məhdudiyyətlərinin tətbiqi, işə qəbul zamanı gənc və ya yaşlı namizədlərin rədd edilməsi və ya onların peşəkar potensiallarının düzgün qiymətləndirilməməsidir.[5] Bu yanaşma cəmiyyətdə bərabər hüquqlar prinsipinə ziddir və insanların şəxsi və peşəkar inkişafına mane olur. Yaş diskriminasiyasının təsiri fərdlərin psixoloji vəziyyətinə və sosial həyatına ciddi zərbə vurur.[6] İşə qəbul olunmaqda çətinlik çəkən gənclər özlərini dəyərsiz hiss edə bilər, təcrübəli işçilər isə yaşlarına görə kənarlaşdırıldıqda, onların peşəkar bacarıqları və təcrübəsi unudulmuş kimi görünür. Belə hallar həm də təşkilatlar üçün mənfi nəticələrə səbəb ola bilər,[7] çünki müxtəlif yaş qruplarından olan işçilərin əməkdaşlığı daha balanslı və yaradıcı iş mühiti yaradır.[8]
Yaş diskriminasiyasının qarşısını almaq üçün qanunvericilik səviyyəsində tədbirlər görülməlidir.[9] Bir çox ölkələrdə əmək qanunlarında yaşa görə ayrı-seçkiliyi qadağan edən maddələr mövcuddur. Lakin bununla yanaşı, cəmiyyətdə maarifləndirmə işləri aparılmalı, insanlarda yaş fərqliliyinin dəyərini anlamaq üçün yeni yanaşmalar formalaşdırılmalıdır.[10] Hər bir fərdin bacarıqları və töhfələri, yaşından asılı olmayaraq, dəyərləndirilməlidir ki, həm fərdlər, həm də cəmiyyət bundan faydalansın.[11]
Eycizm termini ilk dəfə 1969-cu ildə amerikalı həkim və gerontoloq Robert Nil Batler[12] tərəfindən təqdim edilmişdir.[13] Batler bu termini yaşa əsaslanan ayrı-seçkilik və stereotipləri təsvir etmək üçün yaratmışdır. O, eycizmi irqçilik və seksizmlə müqayisə edərək, yaşlı insanlara qarşı sosial münasibətdəki ayrı-seçkiliyi vurğulamağa çalışmışdır.[14] Batlerə görə, eycizm yalnız yaşlılara qarşı neqativ münasibətlə məhdudlaşmır, həm də gənclərə qarşı mövcud olan stereotipləri və neqativ yanaşmaları əhatə edir.[15] Bu konsepsiya ilk dəfə yaşlı insanların tibbi və sosial sahələrdə üzləşdiyi problemləri diqqət mərkəzinə çəkmək üçün istifadə olunmuşdur.[16]
Eycizm termini ortaya çıxdıqdan sonra,[17] müxtəlif elmi tədqiqatların və ictimai kampaniyaların mövzusu oldu. Bu tədqiqatlar yaş ayrı-seçkiliyinin iş yerlərində, səhiyyədə,[18] mediada və digər sahələrdə necə təzahür etdiyini göstərdi. 1970-ci illərdən başlayaraq, eycizm anlayışı həm akademik, həm də ictimai diskursda geniş şəkildə müzakirə edilməyə başladı.[19] Terminin yaranması yaşlı insanların hüquqlarının müdafiəsinə və onların cəmiyyətdə daha fəal şəkildə inteqrasiyasına yönəlmiş qlobal hərəkata təkan verdi.[20] Bu, eyni zamanda, müxtəlif yaş qruplarının bərabər hüquqlarını təmin etmək məqsədilə beynəlxalq səviyyədə qanunların qəbul edilməsinə də təsir göstərdi.
Eycizm və anti-eycizm bir-birinə zidd anlayışlardır.[21] Eycizm yaşa əsaslanan ayrı-seçkiliyi, stereotipləri və neqativ münasibəti ifadə edir. Bu, əsasən, yaşlı və ya gənc insanlara qarşı neqativ yanaşma, onların bacarıqlarının və dəyərlərinin düzgün qiymətləndirilməməsi şəklində təzahür edir.[22] Anti-eycizm isə bu cür diskriminasiyaya qarşı mübarizə aparmağı, yaş fərqliliyini qəbul etməyi və müxtəlif yaş qruplarını dəyərli görməyi təşviq edir. Anti-eycizm yanaşması həm hüquqi, həm də sosial səviyyədə tədbirləri ehtiva edir və məqsədi yaşa görə ayrı-seçkiliyi aradan qaldırmaq, bütün yaş qruplarının cəmiyyətdə bərabər iştirakını təmin etməkdir.[23] Bu yanaşmaların müqayisəsi göstərir ki, eycizm cəmiyyətdə bərabərsizliyə səbəb olur, anti-eycizm isə həm fərdlərin, həm də cəmiyyətin inkişafına töhfə verir.
Eycizm cəmiyyətdə həm fərdlərə, həm də ümumi sosial münasibətlərə mənfi təsir göstərir. Yaş diskriminasiyasına məruz qalan insanlar, xüsusilə yaşlılar, özlərini cəmiyyətdən təcrid olunmuş hiss edə bilirlər.[24] Onların özlərinə inamı azalır, bu da psixoloji sağlamlıqlarına mənfi təsir edir. Eycizm, yaşlı insanların iş yerlərində, səhiyyədə və ya sosial həyatda özlərini lazımsız hiss etməsinə gətirib çıxara bilər. Bu cür münasibət həm də yaşlıların peşəkar bilik və təcrübələrindən cəmiyyətin faydalanma imkanını məhdudlaşdırır,[25] nəticədə iqtisadi və sosial potensial zəifləyir. Gənclər də eycizmlə üzləşə bilər, xüsusilə təcrübəsizliklə əlaqədar onların bacarıqları lazımsız hesab edildikdə və ya peşəkar inkişaflarına əngəllər törədildikdə.[26]
Eycizmin təsiri yalnız fərdlərlə məhdudlaşmır, cəmiyyətin inkişafına da mənfi təsir edir. Müxtəlif yaş qruplarından olan insanların əməkdaşlıq etməsi daha yaradıcı və balanslı nəticələrə səbəb olur.[27] Lakin eycizm bu əməkdaşlığı zəiflədir və yaş qrupları arasında uçurum yaradır. Bu, nəsillərarası anlaşmazlığa və sosial inteqrasiyanın pozulmasına səbəb ola bilər. Eycizm həm də səhiyyə sistemində problemlərə yol açır,[28] çünki yaşlı insanların tibbi ehtiyacları bəzən diqqətdən kənarda qalır və ya qeyri-adekvat şəkildə təmin edilir. Bu təsirlərin aradan qaldırılması üçün cəmiyyətdə yaş stereotipləri ilə mübarizə aparmaq və hər yaş qrupuna dəyər vermək mədəniyyəti formalaşdırılmalıdır.[29]
Eycizmin bir neçə növü mövcuddur və onlar fərqli kontekstlərdə özünü göstərə bilər.[30]Fərdi eycizm şəxsi münasibətlərdə və davranışlarda yaşa əsaslanan ayrı-seçkilikdir, məsələn, yaşlıların bacarıqlarını kiçiltmək və ya gəncləri təcrübəsiz hesab etmək. Təşkilati eycizm isə iş yerlərində, səhiyyə və təhsil sahələrində yaşa görə ayrı-seçkilik siyasətləri və praktikalardır,[31] məsələn, müəyyən yaş qrupuna məhdudiyyət qoymaq. Mədəni eycizm cəmiyyətin ümumi dəyərlərində və mediada yaş stereotiplərinin təbliğ olunması ilə bağlıdır, məsələn, yaşlı insanların zəif və ya passiv göstərilməsi.[32] Bu növlərin hər biri cəmiyyətdə bərabərsizliyə yol açır və hər yaş qrupunun potensialından tam istifadə etməyə mane olur.
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|