 |
 |
Love.az |  |
 |
Tənqidi rasionalizm (ing. Critical rationalism) — elm fəlsəfəsində və bilik nəzəriyyəsində Karl Popper tərəfindən inkişaf etdirilmiş fəlsəfi yanaşmadır. Bu nəzəriyyəyə görə, elmi biliklər və nəzəriyyələr nə qədər çox sübutlarla dəstəklənsə də, onlar heç vaxt tam doğrulanmış hesab oluna bilməz; əksinə, onlar daim tənqidə və yanlışlanma ehtimalına açıq olmalıdır.[1] Tənqidi rasionalizmin əsas ideyası falsifikasiya prinsipidir: hər bir elmi nəzəriyyə onu yanlışlayacaq mümkün müşahidə və ya eksperimentlə sınana bilən şəkildə formalaşdırılmalıdır. Popperə görə, elmin irəliləməsi sübutlar toplayaraq nəzəriyyələri təsdiqləməkdən çox, onları tənqid etməklə və daha yaxşı izah gücünə malik alternativlərlə əvəz etməklə mümkündür.[2]
Tənqidi rasionalizm, həmçinin dogmatik düşüncəyə qarşı çıxır və biliyin inkişafında açıq cəmiyyət, fikir plüralizmi və məntiqi mübahisə kimi dəyərləri vurğulayır. Popperə görə, heç bir nəzəriyyə "son həqiqət" deyil və hər bir iddia alternativ fikirlər və təcrübələr işığında sorğulanmalıdır.[3]
Tənqidi rasionalizm yalnız elmə deyil, siyasətə, təhsilə və etikaya da tətbiq olunur. Popper bu yanaşmanı açıq cəmiyyətin ideoloji əsası kimi irəli sürərək, totalitarizmi tənqid etmiş və elmi düşüncənin demokratik cəmiyyətlərdə necə inkişaf edə biləcəyini izah etmişdir.[5]
Tənqidi rasionalizmin mərkəzi fəlsəfi prinsiplərindən biri elmi biliklərin sübut və ya təsdiqlə deyil, tənqid və yanlışlama yolu ilə irəlilədiyi düşüncəsidir. Bu yanaşma, ənənəvi empirizm və induksionizmdən kəskin şəkildə fərqlənir, çünki onlar biliklərin etibarlılığını müşahidə və təcrübə yolu ilə “dəstəkləməklə” əsaslandırmağa çalışır.[6] Karl Popperə görə, heç bir müşahidə və ya təcrübə, nə qədər çox olsa da, ümumi bir nəzəriyyəni tam şəkildə sübut edə bilməz. Məsələn, nə qədər çox ağ qu quşu görsək də, “bütün qu quşları ağdır” ifadəsi bircə qara qu quşunun müşahidəsi ilə yanlışlana bilər. Bu səbəbdən Popper elmi nəzəriyyələrin gücünü onların sübut edilməsi ilə deyil, yanlışlana bilməsi ilə qiymətləndirməyi təklif edir.[7]
Bu prinsip falsifikasiya (yanlışlanabilərlik) adlanır. Hər bir elmi nəzəriyyə onu yalan çıxara biləcək müşahidə və təcrübəyə açıq olmalıdır. Əgər bir nəzəriyyə belə testlərə tab gətirə bilmirsə, o zaman bu nəzəriyyənin elmi etibarlılığı azalmış olur və daha yaxşı izah gücünə malik alternativlə əvəz olunmalıdır.[8]
Popperin fikrincə, elmi inkişafın əsas mexanizmi tənqiddir.[9] Alimlər yeni nəzəriyyələr irəli sürür, bu nəzəriyyələr sərt şəkildə sınaqdan keçirilir, qüsurlar aşkarlanır, təkziblər baş verir və daha güclü nəzəriyyələr meydana çıxır. Beləliklə, elm “yaxşı nəzəriyyələrin yığılması” ilə deyil, “səhv nəzəriyyələrin sıradan çıxarılması” ilə irəliləyir.
Bu modeldə dəstək, yəni müşahidə və eksperimentlərin nəzəriyyəyə uyğun gəlməsi, yalnız müvəqqəti təsdiq sayıla bilər, lakin heç vaxt qəti və dəyişməz sübut deyil. Nəticədə, dəstək yox, tənqid — elmi biliklərin əsası sayılır.
Bu yanaşma yalnız elmə deyil, həm də açıq cəmiyyət və azad fikir anlayışlarına mühüm təsir göstərmişdir. Popper hesab edirdi ki, həm elmi, həm də ictimai sahələrdə tənqidi müzakirə və şəffaflıq inkişafın əsas şərtləridir. Bu ideya onu siyasi planda totalitarizmə qarşı çıxmağa və demokratik dəyərləri müdafiə etməyə təşviq etmişdir.[10]
Tənqidi rasionalizmə görə:[11]
“Dəstək yox, tənqid” prinsipi elmin təbiətinə dair radikal və rasional bir yanaşmadır.[12] Popperin bu mövqeyi müasir elmin fəlsəfəsinin əsas sütunlarından biri olmuş və elmin inkişafına daha dinamik və özünütənqidçi yanaşma gətirmişdir. Bu prinsip, həmçinin insan biliklərinin məhdudluğunu və daim dəyişməyə açıq olduğunu qəbul edən bir epistemoloji təvazökarlıq nümunəsidir.
Because of all these differences between law statements and empirical generalizations, the empiricist epistemology, which favors the latter and mistrusts or even rejects the former, does not fit the facts of scientific practice. Nor does critical rationalism, for which all hypotheses are groundless, none being better than any others except that some resist better the attempts at refuting them (Popper, 1959, 1963, 1974).
Critical rationalism (e.g. Popper, 1959) agrees that experience is a test of theories (its only concern) but claims that only negative evidence counts (against), for positive evidence is too easy to come by. True, unsuccessful attempts to refute a theory (or discredit a proposal or an artifact) are more valuable than mere empirical confirmation. However, (a) the most general theories are not refutable, although they are indirectly confirmable by turning them into specific theories upon adjoining them specific hypotheses (Bunge, 1973b); (b) true (or approximately true) predictions are not that cheap, as shown by the predictive barrenness of pseudoscience; (c) positive evidence for the truth of an idea or the efficiency of a proposal, procedure, or artifact, does count: thus the US Food and Drug Administration will rightly demand positive evidence for the efficiency [efficacy] of a drug before permitting its marketing.
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|