Hesterxan - Wikipedia - Love.az

1558-ci ildə, Həştərxan xanlığının ləğv olunmasından sonra salınıb.

Müasir Astarxan Rusiyada vilayət mərkəzi və şəhərdir. Volqa çayının hər iki sahilində yerləşir. Astarxan Volqa-Kama hövzəsində ən iri çay və dəniz limanı sayılır.

Tarixən "Aştarxan" və ya "Astarxan" adlanan bu şəhər Volqanın sahilində, indiki yerindən 12 km aralıda yerləşirdi. Karvan və su yollarının üzərində yerləşməsi səbəbilə tezliklə iri ticarət mərkəzinə çevrilmişdir.

Astarxan xanları Cuci Xanədanına mənsub idi. Hökuməti Şeybanilər sülaləsi idarə edirdi. Lakin 1395-ci ildə Terek döyüşündə Əmir Teymur Toxtamış xana qalib gəldi və zamanın axarı dəyişdi. Bu zəfər və məğlubiyyətlə Qızıl Orda dövlətinin beli büküldü. Uluq Məhəmmədin dövründə 1437-ci ildə Qızıl Orda parçalandı: şimalda Kazan xanlığı, 1441-ci ildə Krım xanlığı, 1459-cu ildə Astarxan xanlığı yarandı. Bu süqut və qarşıdurma nəticəsində Moskva knyazlığı 300 illik tarar qəyyumluğundan azad oldu.

Rus dövləti qoşunları 1554-cü ildə Astarxana hücum edib, xan Yağmurçanı devirdi, (Yağmurça bundan sonra qaçıb noqayların Azaq qalasına gəldi, Osmanlı hökumətinə sığındı) onun yerinə IV İvanın vassallığını qəbul edən Dərviş Əli xanı qoydular. Dərviş Əli xandan da heç gözləri su içməyən ruslar, 1556-cı ildə Astarxanı birdəfəlik Rus dövlətinə qatdılar.

Müasir Astarxanın əsası 1558-ci ildə təpədə tikilən yeni qala ilə qoyulmuş oldu. Bu zamandan şəhərə və ətrafına rusların köçürülüb məskunlaşdırılmasına başlanıldı. Sovet vaxtı bu siyasət daha da gücləndirildi. Bunun nəticəsi olaraq hazırda şəhərin əsas əhalisi ruslardan ibarətdir. Yerli tatarlar əhalinin 10 faizə qədərini təşkil edirlər. Artıq 17-ci əsrin ortalarına doğru Volqanın ağzında yerləşən Astarxan rus dövlətinin sərhəd qalalarrından biri sayılırdı. Astarxanın istilası ilə İdil (Volqa) boyunun Rus hakimiyyəti altina düşməsi, dünya ticarətinin ən işlək yollarından olan İpək yolunun şimal İpək yolu qolunun rusların əlinə keçməsi və Rusiyanın Qafqaz ilə Türküstan yönünə genişlənməsi uyğun bir ortam təşkil etdi.^[4]

Beləliklə, Astarxan XVI–XIX əsrlərdə Qafqaz, Orta Asiya , İran və Hindistanla ticarətdə mərkəz rolunu oynamaqla, eləcə də, Bakı neftini Rusiyaya nəql edən güclü liman funksiyasını daşımaqda idi.

N. Baskakovun göstərdiyinə görə, "Astarxan" (bəzi mənbələrdə Rastarxan) Xəzər xaqanının adıdır. Tarixdə Astarxan xaqanının 764-cü ildə Qafqaz ölkələrinə yürüşü məlumdur. As~ jas-türk nəsli adıdır. (Ras, as, ars, Aras) + Tarkan "titul" sözlərindən yaranmışdır.^[5] Odur ki, Astarxan adı təsadüfən bənzəri səsləndiyi Həştərxan (Hacı Tərxan) adına nisbətən daha təbii təsir bağışlayır. ""As, az xalq adıdır"",— deyə Malov yazır. "Tarxan" Orda dövlətində yüksək hərbi inzibati rütbə demək idi. Astarxan (As Tarxan), yəni "Asların tarxanı",— deyə Artamonov göstərir.^[6] Özlərini "as" adlandıran tayfa vardır. Məlum olur ki, Sarmat tayfası əslində Aslardan əmələ gəlmişdir. Bizim eranın əvvəllərində adlarını dəyişməli olmuşlar.^[7] Tarixin səhifələrində bunun kimi və ya tam əksinə olan hallara təsadüf olunmaqdadır. Bəs onda "Astara" adının tərkibindəki "as" tayfanın adıdır? Düşündürücüdür. Lev Qumilyevin "Qədim türklər" kitabında (Bakı, 1993 s.183) bəhs etdiyi Ermitaj Dövlət muzeyində mühafizə edilən türk qvardiyaçı heykəlləri məhz Turfan yaxınlığındakı Astara kəndindəki sərdabədən (Sərdabə çin əyanına məxsusudur) tapılmışdır. XI–XII əsrə aid mənbələrdə Aş Tarxan, Aj Tarxan şəkillərinə də rast gəlinir. Adın digər şəkli— As Tarxan və ya Aş Tarxan Həştərxan şəklinin bu gün sabitləşməsinə yol açdı.

Əhalisi 501 min nəfərdir (2005).

• Minaxanım Təkləli. Türk kitabı. Unudulan tarix. Dəyişdirilən adlar, Bakı, Nurlar, 2009, səh 35–37