Mirze Ismayil Emirxizi - Wikipedia - Love.az

İsmayıl Əmirxizi 1873-cü ildə İran Azərbaycanının Sufiyan bölgəsində Arvanağ adlanan yerdə dünyaya gəlmişdir. O, Təbrizin şimal-qərbində yerləşən Əmirxiz məhəlləsində yaşadığı üçün Əmirxizi olaraq tanınmışdır.^[5] O, müxtəlif məktəblərdə fars və ərəb ədəbiyyatının əsaslarını öyrənmiş, 14 yaşından etibarən isə atası ilə birlikdə çalışmağa başlamışdır. O, gənclik dövründə Azərbaycanda ən məşhur və bacarıqlı şairlərdən biri hesab edilirdi. 1904-cü ildə Həcc ziyarətinə getmiş və bu ziyarət zamanı İstanbulda da olmuşdu. İstanbulda qaldığı zaman ilk dəfə respublika idarəetmə üsulu və konstitusiya kimi məsələlər barədə mətbuat və insanlar vasitəsiylə məlumat almışdır.^[3]

İranda Məşrutə hərəkatı başladıqdan sonra o, mücahidlərin sırasına qatılmış və Azərbaycan Əyalət Əncüməninə Ərdəbil şəhərinin nümayəndəsi olaraq qatılmışdır. Daha sonra isə Səttar xanın katibi təyin edildi. Bununla o, əslində Səttar xanın müşaviri olaraq fəaliyyət göstərməyə başladı. Səttar xan bir çox məsələni onunla məsləhətləşərək həyata keçirirdi.^[3][6][7]

Tehranda ikinci çağırış məclisin işə başlamasından sonra Əmirxizi Səttar xan ilə birlikdə Tehrana gəldi. Səttar xanın yaralanması və bir neçə il sonra da bu yaradan ölməsi ilə nəticələnən Atabəy parkı hadisəsindən sonra Əmirxizi Təbrizə geri döndü. Onun Təbrizə dönməsinə icazəni Səttar xan özü vermişdi. 1912-ci ildə Təbrizin Rusiya tərəfindən tutulmasından və edilən təzyiqlər nəticəsində Əmirxizi İstanbula getməyə məcbur oldu. İstanbuldan isə Seyid Həsən Tağızadənin dəvəti ilə Berlinə getdi.^[8] 1915-ci ildə Bağdada gedərək Almaniyaya yaxın qüvvələrin işlərinə yardım etməyə başladı. Bağdadın Britaniyanın əlinə keçməsindən sonra İstanbula geri döndü və iki il orada qaldı. Birinci Dünya müharibəsinin sonunda rusların Təbrizi tərk etməsindən sonra Əmirxizi 7 ildən sonra öz şəhərinə geri dönə bildi. 1920-ci ildən etibarən Təhsil Nazirliyində işə qəbul oldu və Təbrizdəki Mahmudiyyə məktəbində müəllim olaraq çalışmağa başladı.^[3][6][7]

1920-ci ildə Məhəmməd Xiyabaninin üsyana başlamasından sonra Əmirxizi bu üsyana da qatıldı. O, Xiyabaninin təklifi ilə üsyanın "direktorlar heyətinin" üzvü oldu. Əmirxizi Azərbaycan adının Azadıstana dəyişdirilməsini təklif edən şəxslərdən biri idi. 1920-ci ilin 14 sentyabrında üsyanın yatırılmasın qədər Əmirxizi Xiyabaninin dəstəkçisi və məsləhətçisi olaraq fəaliyyət göstərdi.^[3][7][9]

Xiyabani üsyanının yatırılmasından və özünün də öldürülməsindən sonra Əmirxizi anidən siyasətdən uzaqlaşdı və mədəni fəaliyyətə yönəldi. 1934-cü ilə qədər o, Mahmudiyə məktəbinin direktoru olaraq çalışdı. 1934-cü ildə isə Tehrana göndərildi və Dar ul-Funun məktəbinin direktoru təyin edildi. 1942-ci ildə o, Təbrizə geri döndü və Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərindən birinin direktoru oldu. Lakin 12 ay sonra özünün istəyi ilə Tehrana göndərildi. 1946-cı ildə yenidən Dar ul-Fununun direktoru olaraq seçildi.^{[3][6][7][10]}

1947-ci ildə Əmirxizi Mədəniyyət və İslami Rəhbərlik Nazirliyinin ali müfəttişi seçildi. 1949-cu ildə isə təqaüdə ayrıldı.^[3][6][7]

Farsdilli əlyazmalar üzrə mütəxəsis, İran Milli Kitabxanasının banisi və Tehran Universitetinin professoru olmuş Mehdi Bayani bildirmişdir ki, Əmirxizi Nəstəliq yazısı üzrə xəttatlardan biri olmuş və məşhur xəttat Mirhüseyn Xoşnevisin tələbəsi olmuşdur.^[11]

İsmayıl Əmirxizi 1966-cı ilin 16 fevral tarixində Tehran şəhərində vəfat etmişdir.^[3][7]

Əmirxizi ədəbiyyat və tarix sahəsində bir sıra əsərlər yazmışdır:

• Divān-e Amirxizi (دیوان امیرخیزی) – Əmirxizinin divanı, 1940–1960
• Tashih-e Būstān-e Saʿdi (تصحیح بوستان سعدی) – Sədi Şirazinin “Bustan” əsərinin ilk tənqidi nəşri, 1931^[12]
• Qeṭʿāt-e Montaxabe az Naẓm o Nasr-e Fārsi (قطعات منتخبه از نظم و نثر فارسی) – Fars şeir və nəsrindən seçmələr, 3 cild, 1931^[13][14][15]
• Tashih-e Divān-e ʿOnsori (تصحیح دیوان عنصری) – Əbülqasım Həsən Ünsuri Bəlxinin divanının korreksiya və xəttatlıqla nəşri^[16]
• Qiyām-e Āzarbāyjān va Sattār Khān (قیام آذربایجان و ستارخان) – Azərbaycan üsyanı və Səttarxan, 1960^[17][18]
• Tārix-e Farhang va Adab-e Āzarbāyjān (تاریخ فرهنگ و ادب آذربایجان) – Azərbaycanın mədəniyyət və ədəbiyyat tarixi^[10]

Əmirxizinin məqalə və şeirləri müxtəlif jurnallarda nəşr olunmuşdur. Bəzi əsərləri onun vəfatından sonra çap olunmuşdur:

• Ashʿār-e Gomşode: Do Qaside az Manuçehri Dāmğāni (اشعار گمشده: دو قصیده از منوچهری دامغانی) – İtmiş şeirlər: Mənuçehri Damğanidən iki qəsidə, məqalə, 1945^[19]
• Tavqiʿāt-e Kasrā-ye Anuşirvān (توقیعات کسری انوشیروان) – Anuşirəvan Kəsranın fərmanları, məqalə, 1955^[20][21]
• Āzari Tusi (آذری طوسی) – Azəri Tusi, məqalə, 1964^[22][23]
• Julūs-e Valiʿahd Nāser od-Din Mirzā dar Tabriz (جلوس ولیعهد ناصرالدین میرزا در تبریز) – Vəliəhd Nəsirəddin Mirzənin Təbrizdə taxta çıxması, məqalə, 1972^[24]
• Yāddāşt-hā-ye Əmirxizi (یادداشت‌های امیرخیزی) – Əmirxizinin xatirələri, məqalələr toplusu, 1972–1975^{[25][26][27][28][29][30][31]}
• Nāmeh-ye Hāc Mirzā Āqāsi be Mirzā Tāqi Xān (نامه حاج میرزا آقاسی به میرزا تقی خان) – Hacı Mirzə Aqasinin Mirzə Tağı Xana məktubu, məqalə, 1973^[32][33]
• Xodāhāfezi va Bāzgasht-e Amir Kabir be İrān (خداحافظی و بازگشت امیر کبیر به ایران) – Əmir Kəbirin İrandan ayrılması və geri dönüşü, məqalə, 1973^[34][35]
• Şuruş va Qūghā-ye Mardom-e Erz-e Rum (شورش و غوغای مردم ارزنة الروم) – Ərzurum xalqının üsyanı və iğtişaşları, məqalə, 1973^[36]
• Safarnāmeh-ye Əmirkhizi va Taqizadeh (سفرنامه امیر خیزی و تقی زاده) – Əmirxizi və Tağızadənin səfərnaməsi, məqalə, 1974^[37]
• Safarnāmeh-ye Taqizadeh va Əmirxizi (سفرنامه تقی زاده و امیرخیزی) – Tağızadə və Əmirxizinin səfərnaməsi, məqalə, 1974^{[38][39][40][41]}
• Enfeṣāl yā ʿAzl-e Kābineh-ye Nāser ol-Molk (انفصال یا عزل کابینه ناصرالملک) – Nasirül-Mülkün kabinetinin istefası və ya vəzifədən alınması, məqalə, 1974^[42][43]
• Qazal-e Ertejali (غزل ارتجالی) – İmprovizə olunmuş qəzəl, məqalə, 1975^[44]
• ʿAdl-e Mozaffar (عدل مظفر) – Müzəffər ədaləti, məqalə, 1975^[45][46]
• Fath-e Āzarbāyjān (فتح آذربایجان) – Azərbaycanın fəthi, məqalə, 1975^[47]
• Çehre-ye Cahān dar Āyene-ye Şeʿr (چهره ی جهان در آینه ی شعر) – Dünyanın siması şeir aynasında, məqalə, 2003^[48]
• Ostād Mohammad Naxçavāni; Maqām-e Rafiʿ (استاد محمّد نخجوانی؛ مقام رفیع) – Ustad Məhəmməd Naxçıvani – Uca bir şəxsiyyət, məqalə, 2006^[49]

• Ṭāherzādeh Behzād, Karim, Qiyām-e Āzarbāyjān dar Enqelāb-e Mashrūṭiyat-e Irān, Tehrān: Eqbāl, 1955
• Mojtahedi, Mahdi, Rejāl-e Āzarbāyjān dar ‘Asr-e Mashrūṭiyat. be košesh-e Qolām-Reżā Ṭabāṭabāyi Majd, Tehrān: Zarrin, 1998
• Bayani, Mahdi, Aḥvāl va Āsār-e Khoshnevisān, chāp-e dovvom, Tehrān: Enteshārāt-e Elmi, 1984
• (#empty_citation)