Catqiran Qirxbulaq - Wikipedia - Love.az

Rayon mərkəzindən 10 km cənub-şərqdə yerləşir. "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri"ndə "müsəlmanların yaşadığı Çatqıran"^[4], Qafqazın 5 verstlik xəritəsində Cadqran^[5], erməni mənbələrində həm də Çatıqran^[6] kimi qeyd edilmişdir. 1728-ci ilə aid mənbədə Qırxbulaq nahiyəsində "Müsəlmanların yaşadığı Çatqıran kəndi" ifadəsi vardır^[7][8] 1945-ci ildə kənd ermənicə Qeqaşen adlandırılmışdır. Yerli tələffüz forması Cadqırandır. 1590-cı ilə aid mənbədə də Cadqıran kimidir^[9]. 1590-cı ilə aid mənbədə Cadqıran kəndinin həm də Ağadost adlandığı göstərilir^[10]. 1727-ci ilə aid türkcə mənbədə Çatkıran kimi qeyd olunmuşdur^[11][12]

Toponim türk dilində "dağ beli, dağın çıxıntısı, qayalı yüksəklik, iki dərəni birləşdirən yer, yarğanh, dərəli sıra dağlar", "iki çay arasında yer> mənasında işlənən çat sözü ilə^[13][14] türk dilində (əslən monqol dilinə mənsubdur) "çəpər, hasar", "düşərgə", "heyvanlar üçün ağıl", "yaşayış yeri", "alaçıq" mənasında işlənən kuren (>quran >qıran >qran) sözündən^[15] əmələ gəlib, "qayalıqda, iki dərənin, iki çayın arasında olan yaşayış yeri, kənd" mənasını ifadə edir. Relyef əsasında yaranan mürəkkəb quruluşlu toponimdir.^[16] Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 3.l.1935-ci il fərmanı ilə kəndin adı dəyişdirilib Razdan^[17], 21. X.1967-ci il fərmanı ilə yenidən dəyişdirilib Gexaşen qoyulmuşdur. Toponimin birinci komponenti türk dillərində çat-"yarğanın kənarı^[18]"dağ beli", "dağ çıxıntısı", "qayalı yüksəklik", "iki dərəni birləşdirən yer", "yarğanları və dərələri olan alçaq sıra dağ, tirə"^[19] sözüdür; "çat" (yaxud "çad") hissəsi hələ XIII əsrdə^[20] Artsakda (Dağlıq Qarabağda) Çat-Çoran (ermənicə yazılışda Çat-Çorans) kənd adında vardı. XIX əsrdə Şimali Qafqazda Çat-Başı, Ter əyalətinin Nalçik dairəsində Özəngi Çat-Başı, Çat-Aman dağı, Qars əyalətinin Qars dairəsində Çat-Köy^[21] və s. toponimlər mə’lumdur. Qırğızıstanda Çat-Bel, Sarı Çatı, Çat-Bazar dağ adları^[22]da bu sıraya aiddir. Toponimin "qİran" hissəsi Azərbaycanda və Ermənistanda çoxmə’nalıdır.

1. . Bir qrup toponimdə "qırılan" (parçalanıb qopulan) mə’nasında. Bu, qaya adları üçün səciyyəvidir: məsələn, XIX əsrdə Tiflis quberniyasının Axalkalaki qəzasında Baş-Qİran dağının adı;
2. . Bə’zi toponimlərdə "kəsilmiş" mə’nasında; məsələn, Xaçmaz r-nunda Pərdiqİran kəndinin adı (ev tikdikdə pərdi, yə’ni tir üçün palıd ağacları kəsilən yer);
3. . Bə’zi toponimlərdə türkmənşəli Kİran tayfasının adını əks etdirir. Bu tayfanın adı "Kitabi Dədə Qorqud" eposunda çəkilir. Ehtimal ki, bu tayfanın adı ilə Tovuz r-nunda orta əsrlərdə Kİran qalası vardı ki, onun xarabalığı İndi Ağcaqala adı ilə mə’lumdur. Bu qalanın adı həmin r-nda Xınna Kirən və Quşçu Kirən kənd adlarında qalmışdır. Yaqut Həməvi (XIII əsr) Təbrizlə Beyləqan arasında Kİran qalasının adını çəkir.
4. . Bə’zi toponimlərdə qİran sözü "sınmış" mə’nasındadır. XVIII əsrin əvvəllərinə aid ermənicə mənbədə İrəvan əyalətində Küpqİran kəndinin adı çəkilir^[23][24]. Bu kəndin adı təsərrüfat işləri zamanı "sınmış küp qəbir çıxan yer" mə’nasındadır. Görünür, "Küpqıran" adlı yerdə qışlaq yaranmış və sonra qışlaq kəndə çevrilmişdir.
5. . Bə’zi toponimlərdə "qİran" sözü "məhv olmuş", "qırılmış" (sel, yaxud yanğından və s.) mə’nasındadır. Məsələn, Arıqİran (Gədəbəy rayonunu).
6. . Nəhayət, bir sıra toponimlərdə qİran sözü qədim türk dillərindəki kuren, quran, kuran, "hərbi düşərgə", "müharibə vaxtı qoşunun yaşaması üçün yarı torpaqda ev, tikinti", "hərbi hissə" sözünün fonetik formasıdır Çadqiran, yaxud Çatqıran kəndinin adı da məhz "Çat yerdə quran (kuren), yə’ni düşərgə" mə’nasındadır. Ermənistanda XIX əsrdə Çatqİran adlı üç kənd vardı. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu kəndlərin ikisi üçüncüsündən yaranmışdır və deməli, iki Çatqİran toponimi əhalinin hərəkəti ilə aparılmadır.

Kənddə 1828-ci il kimi yalnız azərbaycanlılar yaşamışdır. 1828–30-cu illərdə İranın Xoy vilayətində ermənilər köçürülərək kənddə yerləşdirilmişdir^[25]. Burada ermənilərlə yanaşı 1831-ci ildə 19 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır^[26]. 1840-cı il lər də azərbaycanlılar deportasiya olunmuşdur. İndi burada ermənilər yaşayır.