 |
 |
Love.az |  |
 |
Azərbaycan mediası — Azərbaycan Respublikasında yerləşən kütləvi informasiya vasitələrinə əsaslanır.
Azərbaycanda kütləvi informasiya vasitələri dünyanın ən sərt nəzarəti altında olan KİV-lər sırasındadır. Mətbuat, demək olar ki, bütün qəzetləri maliyyələşdirən hökumətin nəzarətindədir, prezident və ailəsini tənqid etmək qadağandır və dövlətin lisenziyalaşdırma siyasəti rəsmi fikirləri əks etdirməyən bütün nəşrləri aradan qaldırır. Repressiyaya məruz qalmamaq üçün yerli və xarici jurnalistlər adətən özünüsenzura edir.
Yeganə dövlət xəbər agentliyi Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi — “Azərtac”dır. Türkiyənin Anadolu Agentliyinin Bakıda ofisi, TRT-nin isə təmsilçisi var. AFP, Associated Press, Reuters və İTAR-TASS kimi beynəlxalq agentliklər bu ölkə barədə əsasən stringerlərdən xəbərlər alır.
Yayım milli televiziya və radio kanallarını kontrol edən Audiovizual Şuranın tam nəzarəti altındadır. Qəzetlərə Mətbuat Şurası, xəbər saytları və informasiya agentliklərinə isə Medianın İnkişafı Agentliyi nəzarət edir.
Sərhədsiz Reportyorların 2025-ci il Mətbuat Azadlığı İndeksi Azərbaycanı Kuba, Cibuti, Myanma və Belarus ilə yanaşı, sorğunun keçirildiyi 180 ölkə arasında 167-ci yerdə qərarlaşdırıb. Sovet İttifaqının dağılmasından bu yana mətbuat azadlığı ölçülərinin əksəriyyətində ardıcıl olaraq ən aşağı və ya yaxın yerlərdə qərarlaşıb.
Azərbaycan mediası və mətbuat tarixinin bir neçə mərhələsi var[1]: 1832-ci ildən başlayaraq 1917-ci ilə qədər davam edən çar Rusiyası dövründə nəşr olunan mətbuat, 1918-1920-ci illəri əhatə edən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə mətbuat, 1920-ci ildən 1991-ci ilə qədər Sovet İttifaqı dövrü mətbuatı, mühacirət mətbuatı və müstəqillikdən bu günümüzə qədər olan mətbuat.[2]
İlk Azərbaycan mediasının tarixi 1875-ci ildə "Əkinçi" qəzetinin Həsən bəy Zərdabi tərəfindən ilk dəfə nəşr edildiyi vaxtdan başlayır.[3] "Əkinçi" Azərbaycan dilində ilk dəfə nəşr olunan media idi.[4] Azərbaycan xalqı öz milli mətbuatına sahib olmaq üçün çox səy göstərdi, çünki XIX əsrin sonlarında dövlətlər arasında mədəni əlaqələr iqtisadi və siyasi münasibətlərlə paralel olaraq xeyli böyüdü. Nəticə etibarilə, Azərbaycanın savadlı insanları Rusiyada, İranda və bir qədər Avropa ölkələrində baş verən vəziyyətlərdən təsirlənmiş və bu onları ölkədə baş verənləri ifadə etmək üçün yerli və milli qəzet yaratmağa təşviq etmişdir. Ancaq bu asan məsələ deyildi: Azərbaycan Rusiyanın nəzarəti altında idi və zülm hər zamankindən daha sərt olduğundan senzura səbəbindən baş verənləri əks etdirmək çətindi. Həsən bəy Zərdabi və silahdaşları problemin həlli üçün fərqli bir yol seçdilər: senzuradan yayınmaq üçün işçi sinfinə, əsasən də satiraya xas olan çox sadə bir dil istifadə etdilər.[5] Jurnalın əsas məqsədi isə tamamilə fərqli idi. Rus çar təzyiqləri səbəbindən "Əkinçi" nəşrini dayandırmalı idi və bu iki il ərzində 1875-ci il 22 iyul-dan 1877-ci il sentyabrın 29-dək cəmi 56 sayı çıxdı və ayda iki dəfə 300-400 arasında tirajla nəşr olunurdu.
Milli mətbuatın inkişafındakı ikinci mərhələ Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə mətbuatdır. Hökumət həmin dövrdə mətbuatın və ümumilikdə çap mediasının modernləşdirilməsi ilə bağlı qaydalar qəbul etdi. Məsələn, 1919-cu il oktyabrın 30-da qəbul edilmiş yeni qayda ilə mətbuat, litoqrafiya və digər oxşar fondların yaradılması, bundan əlavə, mətbu materialların çapı və satışı da pulsuz oldu. Yeni qurulan hökumət 9 noyabr 1918-ci ildə kütləvi informasiya vasitələrinə dövlət nəzarətini ləğv edərək fərman verdi. O dövrdə Azərbaycan, rus, gürcü, yəhudi, polyak və fars dillərində 100-ə yaxın qəzet və jurnal nəşr olunurdu. Dövrün mətbuatının əsas nümunələri "Molla Nəsrəddin", "İstiqlal", "Azərbaycan", "Açıq söz", "İqbal", "Dirilik", "Təkamül", "Mədəniyyət", "Qurtuluş" dur. Söz, mətbuat və inanc azadlığı ən yüksək səviyyədə idi. AZƏRTAC həmçinin Azərbaycan Demokratik Respublikasının mirasıdır.[6]
1900-cü ilin dekabrında "İskra" nəşr olunanda Azərbaycanda yeni mətbuat növü quruldu. Azərbaycanda "bolşevik" ideyalarını hazırlayan ilk qəzet idi. 1904-cü ilin oktyabrında ilk dəfə sosial-demokratik mətbuat olan "Hümmət" Məmməd Əmin Rəsulzadə, Məşədi Əzizbəyov, Nəriman Nərimanov, Sultan Məcid Əfəndiyev, Prokofy Caparidze daxil olmaqla bir qrup sosial-demokrat ilə birlikdə gizli şəkildə Azərbaycan dilində nəşr olunurdu.
Söz və məlumat əldə etmə azadlığı ilə bağlı qanunvericilik bazasına Azərbaycan Konstitusiyası, Kütləvi İnformasiya Vasitələri haqqında Qanun və İnformasiya əldə etmək hüququ haqqında Qanun daxildir.
Məlumat əldə etmə normaları (eləcə də digərləri) 2012-ci ildən sonra düzəliş edildi. Düzəlişlər kommersiya şirkətlərinə qeydiyyat, sahiblik və quruluşu barədə məlumatları gizlətməyə imkan verir və bununla da siyasətçilər və ictimai xadimlərin aktivlərinin müəyyənləşdirilməsini məhdudlaşdırır.
Diffamasiya Azərbaycanda cinayət tərkibi olaraq qalır, böyük cərimələr və 3 ilə qədər həbs cəzası ilə cəzalandırıla bilər. "Prezidentin şərəf və ləyaqətinə xələl gətirən məlumatların yayılması" cinayət əməlidir (Konstitusiyanın 106-cı maddəsi və Cinayət Məcəlləsinin 323-cü maddəsi), iki ilə qədər həbs cəzası ilə cəzalandırılır. 2013-cü ildən bəri diffamasiya qanunları onlayn məzmuna da tətbiq olunur. Azərbaycan Ali Məhkəməsi diffamasiya ilə bağlı normaların AİHM standartlarına uyğunlaşdırılmasını təklif edib.[7]
Media sektoru demək olar ki, tamamilə dövlət nəzarətindədir — xüsusən da reklam bazarı və maliyyə mənbələri vasitəsilə müstəqil və tənqidi media praktiki olaraq mümkünsüzdür.[8][9]
Mətbuat
Qəzet və jurnal nəşrlərinin çoxu rəsmi olaraq qeydiyyatdan keçmiş olsa da, bəzilərinin əsl sahibinin kim olduğu barədə məlumatlar şəffaf deyil; habelə müxtəlif bazar iştirakçıları dövlət strukturları ilə sıx bağlıdır.[8]
Dövlətə məxsus qəzetlərin tirajı azalan tendensiyadadır; məsələn, “Respublika” qəzetinin tirajı 2014-cü ildə 6,206 nüsxə olsa da, 2019‑cu ildə bu rəqəm 4,292‑yə düşüb – təxminən 30 % azalma. “Bakinski raboçi” qəzetinin tirajı isə 41 % azalıb.[10]
Bu qəzetlərə subsidiyalar ayrılmasına baxmayaraq, reklam gəlirləri demək olar ki, yoxdur və dövlət də dəstəyini əsasən hakimiyyətyönümlü olmaları şərtilə maliyyələşdirir.[10]
Televiziya
Azərbaycan Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin (RİTN) məlumatına görə, 2014-cü ildə televizorun yayılma səviyyəsi 99% təşkil edib.[11] 2013-cü ildə Azərbaycanda kabel televiziyasının yayılma nisbəti ev təsərrüfatlarının 28,1% -ni təşkil etmişdir. Kabel televiziyası abunəçi bazasının təxminən 39% -i böyük şəhərlərdə cəmləşmişdir. Bakı şəhərində nüfuzetmə səviyyəsi 59,1% -dir.[12]
Televiziya Azərbaycanda ən geniş yayılmış informasiya vasitəsidir; əhalinin demək olar ki, hamısı peyk və kabel vasitəsilə məlumat/xəbər alır, bütün əsas kanallar hakimiyyətyönümlü əsasda fəaliyyət göstərir.[13]
Dövlətə məxsus AzTRV QSC şirkətinin nəzdində üç milli kanal: AzTV, İdman TV və Mədəniyyət TV fəaliyyət göstərir .
İctimai Televiziya (İTV) 2005-ci ildən fəaliyyət göstərən nominal ictimai xidmət kanalıdır; qanunla reklam və dövlət ödənişləri ilə maliyyələşməsi nəzərdə tutulsa da, reallıqda dövlət təsiri altındadır və plüralizm olmasa da AYİ (EBU) üzvüdür .
Özəl kanallar – Space, ATV, ARB və Real TV kimi – əksəriyyətlə dövlətə yaxın şəxslərə bağlıdır və hökumətə meylli məzmun yayımlayırlar. Regional və yerli yayımlar da praktiki olaraq hakimiyyətə xidmət edir.
Müxalif və tənqidi kanallar Azərbaycanda fəaliyyət göstərə bilmir; onlar bəzən peyk, əsasən isə onlayn formatda, ölkə xaricindən yayım edir və ölkədə sərt senzura altındadırlar.
Xülasə olaraq, televiziya kanallarının demək olar hamısı dövlət və ya pro-hökumət nəzarətindədir və daha obyektiv, müxalif, plüralist məzmun yayımlayan yerli TV mövcud deyil.
Azərbaycanda radio yayımları əsasən əyləncə yönümlüdür. FM və AM stansiyaları paytaxtda və regionlarda fəaliyyət göstərir. Radio əsasən avtomobillərdə yüksək səviyyədə yayılıb, lakin siyasi müstəqillik yox səviyyəsindədir
2025-ci ilin yanvarında Planet FM və Dalğa FM adlarında iki yeni radio stansiyasına ölkə üzrə yayım lisenziyası verilib[14][15] — bu, uzun müddət sonra radiosferada ənənəvi radiolara alternativ olan ilk yeni kanallar kimi diqqət çəkib.
Dövlətə məxsus radio kanallar arasında əsasən Azərbaycan Radiosu və İctimai Radio yer alır; onlar açıq şəkildə əyləncə və mədəniyyət yönümlüdür, siyasət və kritik mövzularda az və ya heç yayımlanmırlar.
Müstəqil siyasi radiostansiya, demək olar ki, mövcud deyil; bu cür yayım yalnız xaricdən onlayn və peyk vasitəsilə mümkündür və dövlət tərəfindən bloklanan abunəçilər üçün əlçatmazdır .
2023-cü ilin noyabrından başlayaraq, Abzas Media, Toplum TV, Kanal 13 və Meydan TV kimi müstəqil media qurumlarına qarşı intensiv repressiya başlayıb. Jurnalistlər sərt ittihamlarla həbs olunub — əsasən qaçaqmalçılıq, vergidən yayınma, saxtakarlıq kimi iddialarla 20-dən çox media nümayəndəsi ya həbsdədir, ya da məhkəmə qarşısındadır .
ABŞ Dövlət Departamentinin maliyyələşdirdiyi Azadlıq Radiosunun Azərbaycandakı xidməti artıq ölkə daxilində işləyə bilmir, bəzən cəza ilə qarşılaşır; BBC-nin yerli xidməti də 2025-ci ilin fevralında, demək olar ki, susdurulub və yalnız bir jurnalistə icazə verilib .
Hesabatlara görə, 2025-ci ilin əvvəlində Turan agentliyinin qapanması ifadə azadlığının pozulması kimi qiymətləndirib. Bu vəziyyət onu göstərir ki, müstəqil yayımçılıq ölkə daxilində demək olar ki, məhv olub.[16]
Azərbaycanın televiziya və radio seqmentləri əsasən dövlətə və ya onun yaxın dairələrinə bağlıdır. Müstəqil yayımlara yerli səviyyədə demək olar ki, imkan verilmir və informasiya sahəsində alternativ səsin demək olar ki, heç bir rolu qalmayıb.[17]
Kino
Azərbaycanda kino sənayesi 1898-ci ildən başlayır. Əslində, Azərbaycan kinematoqrafiya ilə məşğul olan ilk ölkələrdən biri idi.[18] Buna görə də, bu aparatın tezliklə Bakıda ortaya çıxması təəccüblü deyil - XX əsrin əvvəllərində Xəzərdə dünyadakı neft tədarükünün 50 faizindən çoxunu istehsal edilirdi. Bu gün olduğu kimi, neft sənayesi investisiya qoymağa və işləməyə can atan əcnəbiləri cəlb etdi.[19]
1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə 28 May Azərbaycanın Müstəqillik Yubileyini qeyd etməsinə sənədli filmi çəkildi və 1919-cu ilin iyununda Bakının bir neçə teatrında premyerası edildi.[20] 1920-ci ildə Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərimanov Azərbaycan kinosunu milliləşdirən fərman imzaladı. Bu da Azərbaycan animasiyasının yaranmasına təsir etdi.
1991-ci ildə Azərbaycan Sovet İttifaqından müstəqillik qazandıqdan sonra Bakıda ilk "Şərq-Qərb" Beynəlxalq Bakı Film Festivalı keçirildi. 2000-ci ilin dekabrında Azərbaycanın keçmiş Prezidenti Heydər Əliyev 2 Avqustun Azərbaycan Kinorejissorlarının peşə bayramı elan edilməsi haqqında sərəncam imzaladı. Bu gün Azərbaycan rejissorları 1920-ci ildə Sovet İttifaqı qurulanadək kinematoqrafçıların üzləşdikləri bənzər mövzularla yenidən məşğul olurlar. Filmlərin həm məzmunu, həm sponsorluğu seçimi əsasən rejissorun təşəbbüsünə bağlıdır.
İnternet
2014-cü ildə Azərbaycan əhalisinin 61% -i internetə qoşulmuşdur. Facebook, İntagram və Twitter kimi sosial şəbəkələr yaygındır, məlumat və fikir mübadiləsi üçün istifadə olunur.[21]
Bu məqalədəki və ya bölmədəki məlumatlar köhnədir. |
Tənzimləmə orqanları
Kütləvi İnformasiya Vasitələri və İnformasiya Nazirliyinin ləğvindən bəri medianın tənzimlənməsi iki idarəetmə orqanı tərəfindən həyata keçirilir. Azərbaycan Mətbuat Şurası (APC) ölkədə çap mediasının özünü tənzimləyən orqandır. Milli Televiziya və Radio Şurası (MTRŞ) Azərbaycanın elektron media tənzimləyicisidir. Onun 9 üzvü məhdud müddət olmadan hökumət tərəfindən təyin olunur.
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|