 |
 |
Love.az |  |
 |
Kobzar (ukr. кобзар, cəm: кобзарі) — öz müşayiəti ilə nəğmə oxuyan və çoxsimli kobza və ya bandura ifa edəm səyyar Ukrayna xalq musiqiçisi.
Peşəkar kobzar ənənəsi XVI əsrdə, Ukraynada hetmanlıq dövründə formalaşmışdır.[1] Kobzarlar adətən kor olurdular və 1800-cü illərə qədər bu xüsusiyyət üstünlük təşkil edirdi. "Kobzar" sözü hərfi mənada "kobza çalan" deməkdir, kobza isə luta ailəsinə aid ənənəvi Ukrayna simli alətidir. Bu, daha geniş mənada kobzar ənənəsi ilə bağlı musiqi materialını ifa edən şəxsdir.[2][3] Kobzarlar həmçinin, kobzadan inkişaf etdiyi ehtimal olunan bandura da ifa edirdilər.[4]
Kazak Mamay populyar və ikonik obrazdır, müxtəlif variantları mövcuddur, lakin adətən çarpaz oturmuş və kobza ifa edən bir kişi kimi təsvir edilir. Saç düzümü tez-tez kazak üslubunda çuprına olur. Kazak Mamayın təsvirində mövcud olan əşyalar arasında at, ağac, tüfəng, qılınc, barıt buynuzu, bəzən isə şüşə və fincan yer alır. Bəzən Kazak Mamayın yanında qadın və ya digər kazaklar da təsvir olunur, o isə dərin düşüncələrə dalır. Bu obrazın tarixi dəqiqliyi müəyyənləşdirilə bilinmir, lakin o, dumaların orijinal bəstəkarlarının və ifaçılarının kazaklar ilə əlaqəli hərbi musiqiçilər olduğu fərziyyəsini təmsil edir.[4] Bundan başqa, Taras Şevçenko "Kobzar" adında şeir kitabı da yazmışdır.[5]
1800-cü illərdən əvvəl görmə qabiliyyətinə malik ifaçıların olduğu sübut olunmuşdur, XIX əsrdə kobzar olmaq üçün korluq tələb olunurdu, çünki kobzarın sosial rolu həm peşə, həm də ferma işinə kömək edə bilməyənlər üçün sosial rifah vasitəsi idi. Yalnız kişilər kobzar ola bilərdilər. 1800-cü illərdə körpə ölümü təxminən 30% təşkil edirdi, uşaqların 40%-i iki yaşına qədər ölürdü. Sağ qalanlar arasında zəif sağlamlıq və xəstəliklərin təsiri səbəbindən qeyri-adi dərəcədə çox sayda korluq halları müşahidə olunurdu.[4]
Natali Kononenkonun yazdığı kimi, korluq ənənəvi kobzarlar üçün həm bir meyar, həm də onların təsirinin bir hissəsi idi:[6]
|
Ənənəvi menestrelliyə qoyulan məhdudiyyətlər yalnız kor insanların menestrel olmasına icazə verən və adi insanların müəyyən mahnıları ifa etməsinə mane olan qaydalar peşəni məhdudlaşdırmamışdır. Əksinə, bu, onun bədii gücünə və xüsusilə mənəvi təsir gücünə töhfə vermişdir. | 
|
Kənd həyatında hər kəsin sağ qalmaq üçün töhfə verməsi gözlənilirdi, ferma əməyi ən vacib iş sayılırdı. Korlar ipçilik işlərindən başqa bu tapşırıqlarda kömək edə bilmədikləri üçün ifaçı kimi alternativ gəlir mənbəyi inkişaf etdirdilər. Lazımi bacarıqları öyrənmək üçün kor uşaqlar peşəkar dilənçi, ya kobzar, ya da lirnik yanında şagird ola bilərdilər. Təlimin ilk mərhələsi kor vəziyyətdə fiziki olaraq necə yaşamaq və sağ qalmaqdan ibarət idi. Sonra şagird ifa olunacaq mahnıları və dilənçilik etiketini öyrənərdi. Şagirdlik müddəti adətən üç il olurdu. Qızlar üçün təlim mahnı oxumaqla başa çatırdı. Yalnız kişilərə alət çalmağı və epik mahnılar oxumağı öyrənməyə icazə verilirdi. Şagirdlər görmə qabiliyyətinə malik olmadıqları üçün alətləri toxunma yolu ilə çalmağı öyrənməli idilər.[7]
Kobzar olmaq bacarıqlarını öyrənmək vaxt və səy tələb edirdi, şagirdlərin ehtiyacları isə fərqli olurdu. Şagirdlərin zəkası və qabiliyyəti şagirdliyin müddətinə təsir edirdi. Yaşlı tələbələr artıq kor vəziyyətdə sağ qalmaq üçün lazım olan bacarıqları öyrəndikləri üçün daha qısa şagirdlik müddəti keçirdilər. Qabiliyyəti az olan bəzi şagirdlər dumalar da daxil olmaqla çətin mahnıları öyrənmədən özbaşına yola çıxa bilirdilər. Digərləri əlavə bacarıqlar üçün ikinci bir şagirdlik axtara bilərdilər. Şagirdliyi başa vuranlar gizli və qapalı bir təşəbbüs mərasimi olan vızvilka zamanı menestrel statusu alır, onlara kobzar və ya lirnik kimi ifa etməyə icazə verilirdi.[7]
Kobzarların oxuduqları mahnılar jebranka, məzamir, tarixi mövzulu mahnılar, dumalar və satirik mahnılar kimi təsnif edilə bilər. Jebranka dilənçilik üçün nəzərdə tutulmuş mahnılar idi, çox vaxt həyatın keçici təbiətini, korluq əlilliyi ilə həyatı, sədəqə istəməyə görə üzr istəməyi, mədəni və ya dini olaraq ruşnik ilə bağlı istinadları vurğulayırdı. Məzamir dini mahnılar idi. Onlar "İncil" və ya din mövzusunda olurdu. Jebranka kimi, məzamir də çox vaxt həyatın qısalığı mövzusunu, axirəti, Məryəm və Müqəddəs Nikolay şəklində ümid və köməyi təkrarlayırdı.[8] Bəzən bu para-liturgik mahnılar "kantlar" adlanırdı.[9] Tarixi mövzulu mahnılar və dumalar məzamir formasına bənzər tarixi mahnılar idi və kazak qəhrəmanlarının individual və ya milli səviyyədə əhəmiyyətli tarixi hadisələri və epik hekayələri ilə əlaqədar idi. Satirik mahnılar bütün menestrellər tərəfindən ifa edilmir və həmişə ciddi ifadan kənarda qalırdı.[1][8]
Kobzarlar adətən səyyar idilər, müntəzəm olaraq ziyarət edilən kəndlərdən ibarət "dairə"ləri olurdu. Onlar evdən-evdə gəzərək paylaşacaq bir şeyi olan və ziyarəti qəbul edən kompaniya tapardılar. Öz kəndlərində dilənməzdilər və səyahət edərkən başqa bir kobzar və ya lirnikin evində qalardılar. Bəzən yarmarkalarda, dini bayramlarda və toylarda ifa edərdilər.[10] Kobzarlar şəhərdən şəhərə səyahət edərək kənddən kəndə xəbərlər paylaşır, sosial medianın erkən forması kimi fəaliyyət göstərirdilər.[9]
Kor olduqları üçün kobzarlar səyahətlərində tez-tez köməyə ehtiyac duyurdular və çox vaxt bələdçi kimi xidmət etmək üçün oğlan və ya qız uşağı işə götürərdilər. Bu uşaqlar çox vaxt yetim və ya özləri əlil olurdular ki, ferma əməyinə töhfə verə bilməsinlər. Bələdçi çox vaxt kobzara bacarıq və ya sənət öyrənəcək yaşa gələnə qədər kömək edərdi, bu, kobzarlardan təcrübələrinə görə çox vaxt musiqi alətləri hazırlamaq olurdu. Kobzarın öz uşaqları ferma əməyinə kömək edə bilməyəcək qədər kiçik olduqları müddətdə bələdçi kimi xidmət edə bilərdilər, lakin adətən atalarının menestrel peşəsinə qoşulmazdılar. Kobzarın uşaqları çox vaxt özləri kifayət qədər pul qazana bildikləri anda atalarını evdə qalmağa razı salmağa çalışardılar.[11]
2014-cü ildə rejissor Oles Sanin 1930-cu illərdə Stalin hakimiyyəti dövründə Sovet Ukraynasında Qolodomor zamanı kobzarın bələdçisi haqqında "Bələdçi" adlı film buraxmışdır.[12] Bu film ən yaxşı xarici dil filmi üzrə "Oskar" nominasiyasına namizəd olmuşdur.[13][14][15][16] Filmin süjetində Stalinin məxfi polisi NKVD tərəfindən atası edam edilən və sonradan kor xalq menestreli kobzar tərəfindən xilas edilən bir oğlanın hekayəsi təsvir olunur.[13][17]
Bir çox kobzar evli idi. Kobzarın arvadı və övladlarının olması normal hesab edilirdi.[10]
Oğlanlar, qızlar, kişilər və qadınlar hamısı kor ola bilərdilər, lakin yalnız oğlanlar və kişilərə alətlərdə çalmağı öyrənmək, epik poeziya və ya digər tarixi mahnılar oxumaq icazə verilirdi. Bu, nisbətən daha yüksək peşəkar statusa malik idi. Qızlar və qadınların oxumağı öyrənməyinə və oxuya bilmələrinə baxmayaraq, gildiyalar kişilərin asılı olanları dolandırmaq üçün qadınlardan daha çox pula ehtiyacı olduğunu düşünürdü və buna görə qızların və qadınların alətlərlə çıxış etməsini və ya epik poeziya və tarixi mahnılar oxumasını qadağan edirdi.[18] Qadınların daha yaxşı səslərə malik olduğu hesab edilirdi. Bu, onların öyrənmə və ifa etməkdə məhdudlaşdırılmasını kompensasiya edirdi.[7]
Sənədləşdirilməsinin zəif olmağına baxmayaraq, qadınların da epik poeziya, tarixi mahnılar öyrəndiyinə və alətlərdə çalmağı öyrəndiyinə dair sübutlar var, lakin onlar bunu gildiyalardan kənarda etməli idilər və yalnız öz evlərinin məxfiliyində ifa edə bilirdilər. Qadınlar tərəfindən özəl şəkildə saxlanılan bu biliklər ənənənin sənədləşdirilməsinə və qorunmasına töhfə vermişdir.[19][20]
XIX əsrin əvvəllərində üç regional kobzar məktəbi mövcud idi: Çerniqov, Poltava və Slobojan. Bunlar repertuar və ifa tərzi ilə fərqlənirdi.[1]
Ukraynada kobzarlar regional gildiyalar və ya qardaşlıqlar şəklində, sexlər adlanan təşkilatlarda birləşirdilər.[21] Onlar kobzar olmaq üçün adətən üç il davam edən ciddi şagirdlik sistemi yaratmışdılar və ilk açıq imtahanlardan keçməli idilər.[22][23] Gildiyaya daxil olmaq üçün zəruri olan peşəkar səriştəlik göstəricilərindən biri "lebiyiska mova" adlanan gizli gildiya dilində ustalığı idi.[24]
Bu gildiyaların Pravoslav Kilsəsi qardaşlıqları əsasında modelləşdirildiyi düşünülürdü, çünki hər bir gildiya müəyyən bir kilsə ilə əlaqəli idi.[23] Bu gildiyalar özlərinə bağlı kilsənin bir ikonasına qayğı göstərir və ya yeni dini bəzəklər alırdılar.[25]
Bu dövrdə fəaliyyət göstərən ənənəvi menestrellərə lira və ya təkərli lira çalan lirniklər də daxil idi. Bəzi mənbələr kobzarların həmişə kor olmadığını irəli sürmüşdür, lakin lirniklər, çox güman ki, əlil idilər və ümumilikdə kobzar və ya lirnik hesab edilmək üçün menestrelin kor olması lazım idi. Kobzarlar və lirniklər eyni menestrel kateqoriyasına aid idilər, onlar eyni gildiyalara mənsub olurdular və mahnıları paylaşırdılar.[26]
Ukrayna SSR-də kobzarlıq institutu 1930-cu illərin ortalarında, Stalinin kənd cəmiyyətini radikal şəkildə dəyişdirməsi, o cümlədən Ukrayna kobzarlarının likvidasiyası zamanı faktiki olaraq sona çatmışdır. 1930-cu illərdə Qolodomor dövründə, Stalinin əmri ilə SSRİ hakimiyyəti bütün Ukrayna kobzarları Xarkovda keçiriləcək konqresə çağırmışdır. Gələnlər şəhərdən kənara aparılıb hamısı edam edilmişdir. Bu hadisə SSRİ mətbuatında işıqlandırılmamışdı, bu da dəqiq sənədli sübutları çətinləşdirir. Kobzarları edam yolu ilə aradan qaldırmaq cəhdlərinə baxmayaraq, onları tamamilə yox etmək çətin olmuşdur.[27][28][29][30][31][32][33] Kobzarlığı bitirmək üçün istifadə edilən digər taktikalar arasında musiqi alətlərinin məcburi qeydiyyatı, dilənçiliyin qadağan edilməsi, musiqi ifasının məhdudlaşdırılması, alətlərin məhv edilməsi və yeməksiz-susuz həbsxanaya salınma kimi üsullar var idi.[31][33]
Kobzar ifaçılığı, marksist–leninist ideologiyasına uyğun gələn xalq və klassik musiqinin stilizə edilmiş ifaları ilə əvəz olunmuş, burada banduradan istifadə edilmişdir. Kobzarların şifahi ənənə ilə mahnı öyrənməsi əvəzinə, yalnız rəsmi təsdiqlənmiş yazılı mətnlərdən istifadə edərək mahnılar öyrənilmişdir. Bunlar diqqətlə senzura edilərək "Lenin haqqında duma" kimi təsdiqlənmiş məzmuna çevrilirdi.[34]
Sovet kobzarları 1930-cu illərdə məhv edilmiş əsl kobzarların yerini tutmaq üçün yaradılmış stilizə edilmiş bandura ifaçıları idi. İlk sovet menestrelləri arasında İqor Movçan, Fyodor Kuşnerik, İvan Adamtseviç və Avraam Qrebin var idi. Bu ifaçılar adətən kor olurdular və bəzilərinin əvvəlki generasiyanın əsl kobzarları ilə təmasda olmamalarına baxmayaraq, əksəriyyəti öz-özünə öyrənmiş, şagirdlik etməmiş və rəsmi təsdiqlənmiş yazılı mətnlərdən işləmişdilər. Onların varisləri, çox güman ki, şifahi ötürmənin mümkün olduğundan xəbərsiz idilər.[34]
Bəziləri konservatoriyalarda rəsmi təhsil almışdılar. Bu dövrdə bandura ifaçıları adətən ansambl şəklində çıxış edirdilər.[35][33] Bu, kobzarların solo ənənəsindən fərqli idi. Onların repertuarı əsasən ənənəvi kobzar repertuarının senzura edilmiş versiyalarından ibarət idi, SSRİ sistemini və sovet qəhrəmanlarını tərifləyən stilizə edilmiş əsərlərə yönəlmişdi. Həmçinin, Lenin və Stalin haqqında yeni dumalar bəstələmək üçün təzyiq də göstərilirdi.[1]
Kobzar musiqi sənətinin səs yazısı ilə qorunması ideyası 1901–1902-ci illərdə ortaya çıxmışdır. 12-ci Arxeologiya Konqresi indiki Ukraynada, o vaxt Rusiya imperiyasının tərkibində olan Xarkovda keçirilmişdir. Konqres Ukrayna xalq musiqisinə həsr olunmuşdu. Hazırlıq zamanı komitə Rusiya etnoqrafı Vsevolod Millerin yeni ixtira edilmiş qrafofonundan istifadə edilməsi ilə bağlı təklif məktubunu müzakirə etmişdir, lakin maliyyə çatışmazlığı səbəbindən bu təklif qəbul edilməmişdir. Konqresin hazırlığı və sessiyaları zamanı başqa şəxslər də eyni təkliflə çıxış etmişdilər.[36]
Musiqişünas, bandurist, mühəndis və etnoqraf Qnat Xotkeviç, mühəndis və bandurist Aleksandr Boroday, rəssam və etnoqraf Afanasi Slastiondan ibarət komanda nəticədə bu işi öz üzərinə götürmüşdür. Boroday öz pulu ilə ABŞ-dən bir neçə fonoqraf satın almışdır. İlk qeydlər tanınmış kobzar Mixail Kravçenkonun dumaları üçün edilmişdir, lakin Boroday ilə Xotkeviç arasında yaranan münaqişə səbəbindən 1904-cü ildə onların işi dayandırılmışdır.[37][38] Bu iş Kvitka ailəsinin, Kliment Kvitka və şair Lesya Ukrainkanın təşəbbüsü ilə yenidən başlamışdı. Onlar layihəyə öz pullarını yatırmışdılar. 1908-ci ildə onlar ukraynalı etnoqraf Filaret Kolessanı bu işi görməyə dəvət etmişdilər.[37][39][38]
Sonralar fonoqraf qeydlərini lentə köçürməklə yenidən yazmağa cəhdlər olmuşdur. Mum silindrlərinin zədələnmədən oxunması sahəsindəki irəliləyişlərlə bu cəhdlər yenilənmişdir. 2013-cü ildə "Wikimedia Ukraine" komandasının üzvü Yuri Bulka və Kolessanın kolleksiyası üzərində tədqiqat aparan folklorist İrina Dovqalyuk[40] "Wikimedia" tərəfindən təmin edilən qrantdan istifadə edərək 56 silindri rəqəmsallaşdırmış və qeydləri "Creative Commons" lisenziyası altında əlçatan etmişdir.[38]
1910 və 1913-cü illərdə Kolessa toplanmış fonoqramlardan deşifrə edilmiş musiqinin iki kitabını nəşr etmişdir. Bunlar 1969-cu ildə "Ukrayna xalq dumalarının melodiyaları" adlı kitab kimi yenidən nəşr olunmuş və bu, indi "kütləvi rəqəmsallaşdırılmış" formada mövcuddur.[41]
XZI əsrin əvvəllərində orijinal kobzar ənənələrinin canlandırılmasına maraq yaranmışdır. Bu, tarixi orijinal ifa təcrübəsinin yayılması mərkəzi olaraq Kobzar sexinin yenidən qurulması ilə qeyd olunmuşdur.[42][1][30][43]
Ənənəvi kobzarların kor olmalarına baxmayaraq, ənənəni canlandıranlar adətən gənc, görmə qabiliyyətinə malik və Ukraynanın müstəqilliyinə diqqət yetirən, Ukrayna tarixini və milliyyətçiliyini qeyd etməyə çalışan şəxslərdir.[33]
2024-cü ildə kobza və təkərli lira ənənəsinin qorunması proqramı YUNESKO-nun Yaxşı Qorunan Təcrübələr Reyestrinə daxil edilmişdir.[44]
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|
