Titan Dioksid - Wikipedia - Love.az

Titan dioksid bir neçə modifikasiyada mövcuddur. Təbiətdə tetraqonal sinqoniya ( anataz, rutil ) və rombik sinqoniya ( brukit ) olan kristallara rast gəlinir. Daha iki yüksək təzyiq modifikasiyası isə süni şəkildə əldə edilmişdir.

Qızdırıldıqda həm anataz, həm də brukit geri dönməz şəkildə rutilə çevrilir (keçid temperaturu müvafiq olaraq 400-1000 °C və təxminən 750 °C-dir). Bu modifikasiyaların strukturlarının əsasını TiO ₆ oktaedr təşkil edir, yəni hər Ti ⁴⁺ ionu altı O ^{2 −} ionu və hər O ²⁻ ionu üç Ti ⁴⁺ ionu ilə əhatə olunmuşdur.

Oktaedrlər elə düzülmüşdür ki, hər bir oksigen ionu üç oktaedrə aid olsun. Anatazda hər oktaedrdə 4 ümumi kənar, rutildə isə 2 olur.

Saf formada təbiətdə rutil, anataz və brukit mineralları şəklində rast gəlinir (ilk ikisi tetraqonal quruluşa malikdir, sonuncusu isə rombvari sinqoniyaya malikdir), əsas hissəsi rutildir.

Dünyada üçüncü ən böyük rutil yatağı Tambov vilayətinin Rasskazovski rayonunda yerləşir. Böyük yataqlara Çilidə (Cerro Bianco), Kanadanın Kvebek əyalətində və Syerra-Leonedə də rast gəlinir.

Saf titan dioksid rəngsiz kristaldır (qızdırdıqda sarıya çevrilir). Texniki məqsədlər üçün ağ toz kimi görünən əzilmiş vəziyyətdə istifadə olunur. Suda və seyreltilmiş mineral turşularda ( hidrofluorik turşudan başqa) həll olunmur.

• Rutil üçün ərimə nöqtəsi 1870 °C-dir (digər məlumatlara görə - 1850 °C, 1855 °C)
• Rutil üçün qaynama nöqtəsi 2500 ° C-dir.
• 20 °C-də sıxlıq :

rutil üçün 4,235 q/sm³

anataza üçün 4,05 q/sm³ ^[5] (3,95 q/sm³ )

brookit üçün 4,1 q/sm³ ^[5]

• Rutilin parçalanma temperaturu 2900 °C

Titan dioksid amfoterdir, yəni həm əsas, həm də turşu xassələri nümayiş etdirir (baxmayaraq ki, əsasən konsentratlaşdırılmış turşularla reaksiya verir).

Konsentratlı sulfat turşusunda tədricən həll olunaraq, dörd valentli titanın müvafiq duzlarını əmələ gətirir:

${\displaystyle {\mathsf {TiO_{2}+2H_{2}SO_{4}\rightarrow Ti(SO_{4})_{2}+2H_{2}O}}}$ 

Oksidlər, hidroksidlər və karbonatlar ilə birləşdikdə titanatlar əmələ gəlir - titan turşusunun duzları (amfoter titan hidroksid TiO(OH) ₂ )

${\displaystyle {\mathsf {TiO_{2}+BaO\rightarrow BaTiO_{3}}}}$ 

${\displaystyle {\mathsf {TiO_{2}+2NaOH\rightarrow Na_{2}TiO_{3}+H_{2}O}}}$ 

${\displaystyle {\mathsf {TiO_{2}+K_{2}CO_{3}\rightarrow K_{2}TiO_{3}+CO_{2}\!\uparrow }}}$ 

Hidrogen peroksid ilə ortotitan turşusuna çevrilir:

${\displaystyle {\mathsf {TiO_{2}+2H_{2}O_{2}\rightarrow H_{4}TiO_{4}+O_{2}\!\uparrow }}}$ 

Ammonyakla qızdırıldıqda titan nitridi əmələ gəlir:

${\displaystyle {\mathsf {4TiO_{2}+4NH_{3}\rightarrow 4TiN+6H_{2}O+O_{2}\!\uparrow }}}$ 

Qızdırıldıqda, karbon və aktiv metallar ( Mg, Ca, Na ) ilə aşağı oksidlərə qədər azalır.

Azaldıcı maddələrin (karbon) iştirakı ilə xlor ilə qızdırıldığında, titan tetraxlorid əmələ gətirir.

Havada qurudulduqda sıxlığı 2,6 q/sm³ olan həcmli ağ toz əmələ gətirir. (ortotitan turşusu). Vakuumda uzun müddət qızdırıldıqda və qurudulduqda, tədricən susuzlaşır. ərkibli çöküntülər isti məhlullardan çökmə yolu ilə, metal titanın HNO ₃ ilə qarşılıqlı təsiri və s. yolu ilə əldə edilir. Onların sıxlığı ~ 3,2 q/sm³ və daha yüksəkdir. Onlar seyreltilmiş turşularda praktiki olaraq həll olunmur və peptizasiyaya qadir deyillər.

Bundan əlavə, ultrabənövşəyi şüaların təsiri altında suyu və üzvi birləşmələri parçalamağa qadirdir.

BMT Qeydiyyat Nömrəsi : UN2546

maksimum icazə verilən konsentrasiya - 10 mq/m³

İş zonasının havasında - 10 mq/m³ (1998)

Nanohissəciklər nəfəsə çəkilərsə titan oksidini potensial kanserogen kimi təsnif edirlər.^[6]

Avropa Qida Təhlükəsizliyi Təşkilatı tərəfindən qida əlavəsinin E171 (Titan dioksid) təhlükəsizliyinin qiymətləndirilməsi: 2022-ci ilə qədər qida istifadəsi üçün təsdiq edildi (fərdi formalarda),^[7] 2250 mq/kq.^[8]

2010-cu illərin sonlarında siçanlarda və ya az sayda xəstələrdə titan oksidi ilə bağlı tədqiqatlar haqqında bir neçə nəşr çıxdı.^[9] Dərc edilmiş məlumatlar əsasında riskləri yenidən qiymətləndirmək üçün heç bir səbəb tapılmadı.^[10]

ABŞ-də qida məhsullarında (çəki 1%-dən çox olmayan səviyyədə), kosmetikada və dərman məhsullarında qida əlavəsi boyası E171 (Titan dioksid) istifadəsinə icazə verilir.^[11][12]

2020-ci ildən Fransada qadağan edilib.^[13] 2021-ci ildə Avropa Qida Təhlükəsizliyi Təşkilatı nanohissəciklər haqqında yeni məlumatlara görə titan dioksidin artıq təhlükəsiz qida əlavəsi kimi qəbul edilə bilməyəcəyinə qərar verdi ki, onun kanserogen təsirlərə səbəb ola biləcək genotoksikliyi azaldıla bilməz və bu qida əlavəsi üçün təhlükəsiz gündəlik qəbul səviyyəsi müəyyən edilə bilmədiyi qənaətinə gəldi. Avropa Səhiyyə Komissarı onun bütün Avropa İttifaqında istifadəsini qadağan etmək planlarını açıqladı.^[14]

Rospotrebnadzor görə, qida əlavəsi E171 Rusiyada istifadə üçün təsdiq edilmişdir.^[15]

2004-cü ilin sonunda titan dioksidin dünya istehsalı təxminən 5 milyon tona çatdı.^[16]

Titan dioksidin əsas istehsalçıları və ixracatçıları:

• Finlandiya və Almaniyanın ərazilərini əhatə edən alman şirkəti ( alm. Sachtleben Chemie‎)
• Krım titanı şirkəti (Rusiya/Ukrayna, Armyansk)
• Sumıximprom (Sumı, Ukrayna)
• Kronos Titan (Nordenham, Almaniya)
• Tronoks (Oxlaxoma-Siti, ABŞ) və s.

Son illərdə Çində titan dioksid istehsalı son dərəcə sürətlə artmışdır.

7 fevral 2022-ci ildə Aİ qida sənayesində titan dioksidin (E171) istifadəsini qadağan etdi. Keçid dövrü 6 ay davam edəcək. Lakin əczaçılıq sənayesində istifadəsi alternativ maddələrin olmaması səbəbindən hələ də davam edəcəkdir.^[17]

Titan dioksidin qiymətləri saflıq və sinifdən asılı olaraq dəyişir. Belə ki, 2006-cı ilin sentyabrında rutil və anataz formasında olan ultra saf (99,999%) titan dioksidin qramı 0,5-1 dollara (satın almanın ölçüsündən asılı olaraq), texniki titan dioksidin isə markasından və alış həcmindən asılı olaraq kiloqramı 2,2-4,8 dollara başa gəlib.