 |
 |
Love.az |  |
 |
Aşurbəyovlar — Azərbaycan xalqının tanınmış soylarından biri. Nəslin kökündə Əfşar boyundan olan Aşur xan Əfşar dayanır. Aşurbəyovlar nəslinin kökü qədim türk tayfalarından olan əfşarlara gedib çıxır. Nadir şah 1740-cı ildə Azərbaycana gələndə Bakıda və ətraf kəndlərdə özünə arxa yaratmaq üçün Əfşar türk tayfalarından bir çoxunu indiki Sabunçu, Zabrat və Keşlənin ərazilərində yerləşdirmişdi. Onun dövründə Aşur xan Təbriz şəhərinin hakimi və Azərbaycanın sərdarı olub. Aşurbəylilər nəsli öz soyadlarını Aşur xan Əfşarın adından götürmüşlərdir.[1]
| Aşurbəyovlar | |
|---|---|
 Bala bəy Aşurbəyovun ailəsi | |
| Titul | Bəy |
| Əcdadı | Aşur xan Papalı-Avşar |
| Mənşəyi | Bakı |
| Təbəəliyi |
 Əfşarlar İmperiyası, Bakı xanlığı Rusiya imperiyası |
Aşur xan və ya Aşur bəy nəslinin ulu babası haqqında ilk məlumatlar türk afşar tayfasından olan Aşur xandan bəhs edən Abbasqulu ağa Bakıxanov tərəfindən verilmişdir. O yazır ki, 1743-cü ildə Bakı xanlığının qoşunlarının baş komandanı, Azərbaycanın sərkərdəsi Aşur bəy və Fətəli xan Əfşar qoşunları ilə birlikdə Bakıdan Şirvan bölgəsinə doğru hərəkət etmişdilər. Məqsəd, Sarvandan olan və özünü Səfəvilər sülaləsinin nümayəndəsi kimi təqdim edən Mirzə Hüseynin başçılığı altında İrəvan sakinləri tərəfindən təşkil olunmuş üsyanı yatırmaq idi. Aşur xanın və Fətəli xanın qoşunları ilə Yalançı Sam Mirzə və onun müttəfiqi Qazıqumuxlu Surxay xanın oğlu Məhəmmədin qoşunları arasında döyüş Ağsu şəhəri yaxınlığında baş verdi. Döyüşdə məğlub olan Sam Mirzə Gürcüstana çəkildi. Aşur xan və Fətəli xan isə Ağsunu mühasirəyə alıb fəth etdilər. Bu xidmətlərinə görə Nadir şah Aşur xana Abşeron yarımadasında, o cümlədən Sabunçu, Keşlə və Zabrat kəndlərində torpaqlar bağışladı.[2] Daha sonra bu neftlə zəngin torpaqlar Aşur xanın nəsli üçün miras qaldı. Bakı ruslar tərəfindən işğal edildikdən sonra, Aşur xanın nəvələri Aşurbəyovlar soyadı ilə irsi zadəganlar kimi qeydə alındılar.[2]
Aşur xanın beş oğlu var idi: Abdullah bəy, Hacı Əjdər bəy, İsa bəy, Nəsrulla bəy və Bəşir bəy. Böyük oğlu Hacı Əjdər bəy, son Bakı xanı və çar hökuməti dövründə "bəy hüquqları" ilə Sabunçu və Zabrat kəndlərinə sahiblik edirdi. Rus-Qacar müharibəsi zamanı o, taxtdan salınmış Bakı xanı Hüseynqulu xanı dəstəklədi. Hüseynqulu xan şahın qoşunu ilə Bakıya yaxınlaşaraq şəhəri mühasirəyə almışdı. Müharibədə məğlub olduqdan sonra Qacar qoşunları cənuba çəkildi, Hüseynqulu xan da onlarla birlikdə geri çəkildi. Onu dəstəkləyən bəylər, o cümlədən Aşur bəy, oğlu Əhməd bəy və bəzi ailə üzvləri onun tərəfinə keçdilər. Onların mülkləri isə qohumları arasında bölüşdürüldü. 1873-cü ildə "Bəy Komissiyası" Hacı Əjdər bəyin və Bəşir bəyin, yəni Aşur xan Əfşarın böyük oğullarının nəsillərinin bəy mənşəli olduğunu təsdiq etdi.[3] Beləliklə, bu nəsil Aşurbəyovlar soyadı ilə irsi bəy hüququnu saxladı. Daha sonra bu ailənin bəzi nümayəndələri Aşurbəyli və ya Aşurlu soyadlarını daşımağa başladılar. XIX əsrin sonlarında Aşurbəyovların irsi torpaqlarında böyük neft yataqları kəşf edildi. Bu kəşf sayəsində Aşurbəyovlar inqilabdan əvvəlki Bakının ən zəngin ailələrindən birinə çevrildi.[4]
Məşhur tarixçi Sara Aşurbəylinin "Bakı şəhərinin tarixi" adlı kitabında Aşurbəyovlar nəslinin doqquz nümayəndəsinin adları çəkilir:[5]
Aşurbəyovların malikanəsi 1904-cü ildə Bakı şəhərində Teymur bəy Aşurbəyovun sifarişi ilə onun oğlu Bala bəyə toy hədiyyəsi olaraq tikilmişdir. Evin memarı İosif Qoslavski olmuşdur.[34] Malikanənin birinci mərtəbəsində Aşurbəyovların kontoru, eləcə də bir gürcü həkiminin və onun həyat yoldaşı knyaginya Dadianinin mənzili yerləşirdi. İkinci mərtəbədə 12 otaqlı apartamentdə Bala bəy ailəsi ilə birlikdə yaşayırdı, üçüncü mərtəbədə isə Teymur bəy Aşurbəyov həyat yoldaşı Tutu xanım və böyük oğlu Əli bəy ilə məskunlaşmışdı.[35]
Mart soyqırımı zamanı Aşurbəyovlar yaşadıqları malikanəni boşaldaraq Sabunçu kəndinə köçmüşdülər. Ailəyə məxsus imarəti talandan Bala bəyin qızlarının fransız müəlliməsi madmuazel Qreylo xilas edib. Sara Aşurbəyova xatirələrində yazır ki, Qreylo binanın giriş qapısında Fransa bayrağı asmaqla və özünü fransız əsilzadəsi kimi təqdim etməklə Bala bəyin mənzilini və binanın bir çox hissəsini daşnak və bolşeviklərdən qoruya bilmişdi.[36] Lakin daşnak və bolşeviklər binanın arxa tərəfindən Əli bəyin yaşadığı hissəyə daxil olmuş, onun evini talan etmiş və yandırmışdılar. 1920-ci ildə Azərbaycanın sovet qoşunları tərəfindən işğalından sonra Aşurbəyovların evi müsadirə olunmuşdur.[37][38]
Malikanə üç küçəyə — hazırda Bəşir Səfəroğlu, Vidadi və Qoqol küçələrinə açılır. Üçmərtəbəli bina şəhərin mərkəzi məhəllələrindən birində kvadrat şəklində yerləşirdi. Memarlıq üslubunda klassisizmlə barokko elementlərinin eklektik birləşməsi müşahidə olunur. Planlaşdırma bağça və "şüşəbənd" qalereyası ilə qapalı formada idi ki, bu da XX əsrin əvvəllərində Bakının tikinti ənənələrinə uyğun gəlirdi. Binanın fasadları daş üzərində həkk olunmuş bəzəkli memarlıq detallar ilə zəngin tərtib olunmuşdur. Əsas fasad küncləri barokko üslubunda bəzədilmiş erkerlərlə tamamlanır, balkonlar isə korinf sütunları və gözəl dəmir məhəccərlərlə zənginləşdirilmişdir. Təəssüf ki, binanın divar rəsmlərindən yalnız bir hissə — "Oazis" adlı əsər qorunub saxlanmışdır.[11]
Aşurbəyovların villası 1901-ci ildə 7 hektar ərazidə Teymur bəy Aşurbəyovun vəsaiti hesabına inşa edilmişdir. Villanın ərazisində yerləşən müxtəlif binalar uzunsov sahə boyunca yerləşdirilmiş və yuxarı və aşağı terraslara paylanmışdır. Ərazinin planlaşdırılmasında xiyabanlar və yollar xüsusi rol oynamışdır. Mərkəzi xiyaban əsas darvazalardan başlayaraq bütün ərazini kəsib keçmiş və aşağı terasa aparan pilləkənlərlə tamamlanmışdır. Villanın giriş memarlığında və planlaşdırma həllində xüsusi təntənə və möhtəşəmlik elementi nəzərə çarpmırdı.[11]
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|