Derbendli Feteli Xanin Mahnisi - Wikipedia - Love.az

Mahnının yaranma dövrü XVIII əsrin ikinci yarısına təsadüf edir. Bu dövr Dərbənd xanlığının Fəth Əli xan tərəfindən birləşdirilməsi ilə bağlıdır. Güman edilir ki, dərbəndli musiqiçilər və ya yerli əhali tərəfindən, xanlığın qüdrətli Quba xanı Fəth Əli xan tərəfindən birləşdirilməsi münasibətilə, onun gəlişini və qarşılanmasını ifadə edən xüsusi bir nəğmə və ya musiqi əsəri bəstələnmişdir.

1816-cı ildə İvan Dobrovolski^{[q 1]} Həştərxanda "Asiya Musiqi Jurnalı"nı ("Азиатского музыкального журнала") nəşr etməyə başlamışdır. 1817-ci ildə jurnalda dördüncü nömrədə "Dərbəndli Fətəli xanın mahnısı" dərc olunmuşdur. Bu, Azərbaycan xalq mahnılarının nota alınması və rəsmi nəşr olunması baxımından ilk nümunələrdən sayılır.

Jurnalda çap olunmuş bütün musiqilər, "Dərbəndli Fətəli xanın mahnısı" istisna olmaqla, həm orijinal, həm də rus dilinə tərcümə edilmiş mətnlərlə birlikdə təqdim edilmişdir. Bütün not yazıları isə fortepianoda ifa üçün köçürülmüşdür. Bu mahnının fərqli cəhəti isə onun, kamera ansamblı tərkibində – iki skripka, fleyta və iri tambur üçün kvartet kimi yazılmasıdır. Jurnalda qeyd olunan skripka, tambur və fleyta kimi musiqi alətləri, böyük ehtimalla, Azərbaycan xalq musiqisində mühüm yer tutan, yerli və milli çalğı alətləri – kamança, balaban və saz (və ya tar) kimi alətləri ifadə edir. Lakin mənbədə bu alətlər rus oxucusuna tanış olsun deyə onların ekvivalentləri ilə – yəni ruslara yaxın və tanınan alət adları ilə – verilməsi ehtimal olunur.

Mahnının nota yazısı Sergey Rıbakovun kitabında saxlanmış və müasir dövrdə yenidən tədqiq edilmək üçün qorunmuşdur. Dobrovolskinin jurnallarından çıxarışlar Rıbakovun 1897-ci ildə çap olunan "Ural müsəlmanlarının həyatlarını təsvir edən musiqisi və mahnıları" ("Музыка и песни уральских мусульман с описанием их быта") adlı kitabında yer alır. ^[2]

Rıbakovun 1897-ci ildə nəşr olunmuş kitabında bu musiqi nümunəsi "Персидская пѣсня Фатъ-Али дербентскаго хана" (Dərbəndli Fəth Əli xanın fars mahnısı) başlığı altında qeyd olunmuşdur. Araşdırmalara əsasən, mahnının belə adlandırılması bir neçə ehtimalla izah edilir. Bir tərəfdən, mahnının sözlərinin orijinalda fars dilində olması mümkündür. Digər tərəfdən isə, bu terminologiyanın daha əsaslı səbəbi kimi, dövrün rus səyyah və tədqiqatçılarının Dərbənd şəhərində yaşayan şiə əhalini ümumilikdə "fars" adlandırması göstərilir. Bu, həmin dövrdə rus mənbələrində azərbaycanlıların "tatar" kimi qeyd olunması ilə eyni etnoqrafik təsnifat yanaşmasının bir nümunəsidir. Bu kontekstdə, "персидская песня" ifadəsi təkcə dilə deyil, həm də dini və mədəni kimliyə istinad edə bilər.

"Dərbəndli Fətəli xanın mahnısı" Azərbaycan musiqi tarixində ilk dəfə nota alınmış xalq mahnısı kimi xüsusi yer tutur.

Bir sıra ictimai fəallar bu musiqi nümunəsinin not yazılarını həm yerli, həm də xarici musiqi mütəxəssislərinə təqdim edərək onun bərpası və yenidən ifa olunması istiqamətində təşəbbüslərlə çıxış etmişlər.^[3]

• İvan Dobrovolski, "Азиатский музыкальный журнал", 1817, №4
• Сергей Гаврилович Рыбаков, "Музыка и песни уральских мусульман с описанием их быта", 1897
• История Азербайджана. — Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — Т. 2. — С. 130.
• Музыкальная энциклопедия: В 6 т. / Гл. ред. Ю. В. Келдыш. — М.: Советская энциклопедия, 1973—1982. — Т. 2. — С. 268–269.

1. ↑ Kərimi, Siyavuş. Dadaşova, Elnarə (redaktor). Azərbaycan xalq mahnıları (PDF) (az.). I cild. Bakı: "Öndər nəşriyyat". 2005. 4. ISBN 9952-416-75-9.
2. ↑ Рыбаков, Сергей Гаврилович. Музыка и песни уральских мусульман с очерком их быта (rus). Sankt-Peterburq: тип. Имп. Акад. наук. 1897. 309–310.
3. ↑ ""Dərbəndli Fətəli xanın mahnısı"". "Quba Xanlığı" Teleqram Kanalının Dzen bloqu. 23 iyul 2023.