Sədri Maqsudi Arsal (23 iyul 1878, Taşsu[d], Kazan qəzası[d], Kazan quberniyası, Rusiya imperiyası – 20 fevral 1957, İstanbul) Türk-Tatar dövlət adamı, hüquq profesoru, alim və filosof.[1]
Sədri Maqsudi Arsal | |
---|---|
tatar. Sadri Maqsudi, Sadretdin Nizametdin ulı Maqsudov; Садри Максуди, Садретдин Низаметдин улы Максудов | |
![]() | |
Şəxsi məlumatlar | |
Doğum tarixi | 23 iyul 1878(1878-07-23) |
Doğum yeri |
|
Vəfat tarixi | 20 fevral 1957(1957-02-20) (78 yaşında) |
Vəfat yeri | |
Dəfn yeri | |
Partiya |
|
Təhsili | |
Fəaliyyəti | siyasətçi, şair-vəkil[d], vəkil, universitet müəllimi[d], tarixçi |
Uşağı | |
Dini | İslam |
![]() |
Sədrəddin Nizaməddin oğlu Maqsudov, hazırkı Rusiya içindəki Tatarıstan Respublikasının paytaxtı Kazanın ətrafındakı Taşşu kəndində doğulmuşdur. Atası kəndin mollası Molla Nizaməddin idi. Kənd məktəbindən sonra 1888-ci ildə Allamiyə Mədrəsəsi'nə getdi. Böyük qardaşı Əhməd Hadi (1868–1941) də eyni mədrəsədə oxumuş, arxasından orada müəllim olmuşdu. Daha sonra ünlü bir pedaqoq və Kazanın bəlli-başlı cədidçilərindən biri olacaq Əhməd Hadi Maqsudi, 1895-ci ildə bir Bağçasaraydaki Zincirli Mədrəsədə dərs verməyə gedərkən, qardaşını bərabərində götürdü. Sədrəddin, bu qurumda müəllimlik edəm İsmayıl bəy Qaspıralı (1851–1914)yla tanış oldu və onun fikirləriylə yaxından qarşılaşdı. Dönüşündə Rus Müəllimlər Məktəbi'nə girərək həyatında devrim, dönüş olmasına bir qərar aldı. Bu kararı nədəniylə o zamanlar Türk camaatinca tənqid edildi. Müəllimlər Məktəbini bitirdiktən sonra təhsilinə İstanbul'da davam etmək istədi. Yolunun üzərində olan Kırıma gələndə İsmayıl Qaspıralı ilə görüşdü. İsmayıl bəy Qaspıralı onun müasir mənada daha yaxşı təhsil ala biləcəyi Parisə getməyə həvəsləndirdi. Ali təhsilini Sorbonna Universitetində tamamladı.
Sədri Maqsudi Arsal, Orenburqda qızıl mədəni işlədən Rəmiyev ailəsinin qızı olan Kamilə xanım ilə evli idi, Adilə və Nailə ismində iki qızları vardı. 1957-ci ildə İstanbulda vəfat etmişdir. Qəbri, İstanbul Zincirliquyu qəbiristanlığındadır.
1917-ci ildə Ufada qurulan Milli İdarənin və parlamenti Milli Məclisin sədri olmuşdur. Bolşeviklərin Milli İdarənii ləğv etmələrindən sonra Finlandiyaya, daha sonra Qərbi Avropaya qaçmışdır. Türkiyə Cumhuriyətinin quruluş illərındə Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən Türkiyəyə dəvət edilmiş və çox xidməti olmuşdur. Türkiyədə Türkçülüyün təməlini atanlar arasında ilk sıralardadır. Cumhuriyətin ilk hüquq fakültəsinin qurucu müəllimlərindəndir. Qızlarından Adilə Ayda, 1932-ci ildə Türk Xarici işlərinə girmiş ilk qadın diplomatdır. Türk Dil Qurumunun qurulmasında önəmli qatqıları olmuşdur. "Türk Dili Üçün" isimli əsərinə Atatürk ön söz yazmışdır. Bu əsərdən təsirlənən Atatürk Türk Dil Qurumunun qurulması talimatını vermişdir.
Sədri Maqsudi Arsal, TBMM (Türkiyə Böyük Millət Məclisi) də IV çağırış Şəbinkarahisar, III çağırış Girəsun və IX Dönəm Ankara millət vəkili olaraq vəzifə tutmuşdu.
Ünlü rus yazıçısı Lev Tolstoy, Sədri Maqsudidən "Ağıllı Tatar uşağı" deyə bəhs etmişdir.
Parisdə olduğu dönəmdə Sorbonna Üniversitetində Türklərin tarixi üzərinə akademik çalışmalar hazırlamışdı. Ancaq əsil 1924-cü ildə yəni Türk Cumhuriyətinə bir dizi konferanslar vermək üçün gedəndə həyatında kökdən bir dəyişmə oldu. 1925-ci ildə Türk Ocakları başkanı Həmdullah Sübhidən Qazi Həzrətlərinin ozünü Türkiyəyə dəvət etdiyinə dair bir məktub aldı. Rusiyada ikən Sədrəddin Nizaməddinoviç Maksudov olan ismi, bir az dəğişərək və Arsal soyadı əlavə olunaraq Sədri Maqsudi Arsal oldu. Ordinaryus Professor olan Arsal, Türkiyədə çox yönlü bir filosof olaraq hüquq, tarix, fəlsəfə, dilçilik, sosiologiya və hüquq tarixi kimi dəyişik sahələrdə akademik çalışmalar hazırlayaraq bilim alanında Türkiyə'nin ismini dünyaya duyurulmasına katkıda bulundu. Bir milli tarix şahsiyəti olarak kitaplarında, akadəmik çalışmalarında, gazətə makalələrində, ünivərsitədə konfərans və dərslərində və parləmənto konuşmalarında fikirlərini yaymaya çalıştı.
Paris Hüquq fakültəsi məzunu Arsal, 1925 ilində Ankara Hüquq Fakültəsinin qurucularındandır. Uzun illər bu fakültədə sonra da İstanbul Ünivərsitəsi Hüquq Fakültəsində dərslər vərdi. Hüququn Umumi Əsasları (1937), Hüquq Tarixi Dərsləri (1938), Umumi Hüquq Tarixi (1941), Hüquq Fəlsəfəsi Tarixi (1946) və Türk Tarixi və Hüquq (1947) isimli əsərləri Türkiyə'də hüquq əğitiminin gəlişiminə önəmli qatkılar olarak anılır. Ancak Türkiyə'dəki kanuni çalışmalara asıl katkısı, bu gün Türkiyə'də hüquq alanında təməl dəsr müfrədatından olan Türk Hüququ Tarixi disiplininin kurmasıdır. Bu dərsi müfrədata alarak dünyada ilk dəfa vərmiştir.