 |
 |
Love.az |  |
 |
Biopsiya (bio, yun. ờψις – görmə, görmə ilə qavrama) – xəstəliyin və ya patoloji prosesin diaqnozunu müəyyən etməkdən ötrü canlı orqanizmdən mikroskopik (optik, elektron mikroskopiyası), histokimyəvi tədqiqatlar, avtoradioqrafiya və s. üçün toxuma, yaxud orqanlardan hissəciklərin götürülməsi. Biopsiya toxumanın zədələnmə sərhədini müəyyən etməyə imkan verir. Biopsiyanın köməyi ilə alınmış material – bioptat patoloji anatomiyanın praktiki və nəzəri məsələlərinin həll edilməsində əsas tədqiqat obyektlərindən biridir. İlk diaqnostik biopsiyanı M.M. Rudnev həyata keçirmişdir (1875). Biopsiya, onkoloji xəstəliklərə şübhə olduqda diaqnozu təsdiqləmək üçün aparılan bir üsuldur.[1]
«Biopsiya» termini tibbi praktikaya 1879-cu ildə fransız dermatoloqu Ernest Benye tərəfindən daxil edilmişdir.
Biyopsiya toxumanın hüceyrə tərkibini təyin etmək üçün ən etibarlı müayinə üsuludur. Toxumanın götürülməsi və mikroskop altında tədqiqi bizə araşdırılan materialın hüceyrə tərkibini dəqiq müəyyən etməyə imkan verir.[2][3] Biopsiya xərçəng şübhəsi olduqda diaqnostikanın minimumun bir hissəsi olan və radioloji, endoskopik və immunoloji kimi digər tədqiqat üsulları ilə tamamlanan bir testdir.
Xərçəngin müalicə taktikasını təyin etmək üçün biopsiya vacib bir ehtiyacdır. Xərçəngin müalicəsi travmatik, tez-tez əlilliyə səbəb olan müdaxilələr tələb edir. Belə ki, cərrahi əməliyyatlar, radiasiya terapiyası, biopsiya nümunələrinin histoloji və ya sitoloji müayinəsi diaqnozun dəqiq təsdiqi olmadan tətbiq edilə bilməz. Məsələn, aşağı hissələrdə yerləşən düz bağırsağın xərçəngi vəziyyətində radikal müalicə üsulu düz bağırsağın abdominoperineal ekstirpasiyası, yəni düz bağırsağın çıxarılması və kolostomiyanın (qeyri-təbii anus) meydana gəlməsini əhatə edən əməliyyatdır. Aydın bir diaqnoz olmadan belə bir əməliyyat həyata keçirilə bilməz. Əməliyyatdan sonra bədxassəli şiş olmadığı ortaya çıxarsa, təbii olaraq travmatik müdaxilənin lazımsız yerinə yetirilməsi sualı ortaya çıxacaq. Eyni şey döş xərçəngi, mədə xərçəngi, ağciyər xərçəngi və digər bədxassəli şişlərə də aiddir.[4]
Diaqnozu etibarlı və ya tam olaraq digər tədqiqat metodlarından istifadə etməklə müəyyən edilə bilməyən xəstəliklərdən şübhələndikdə biopsiya tələb olunur. Belə xəstəliklərə onkoloji şişləri missal göstərmək olar. Lakin, bu gün biopsiya şiş olmayan xəstəliklərin diaqnostikasında geniş istifadə olunur. İlk növbədə, qastroenterologiyada (qida borusu, mədə, nazik və yoğun bağırsağın iltihabi və xərçəngöncəsi xəstəliklərinin mikroskopik xüsusiyyətlərinin aşkarlanması, daha çox taktika və müalicəni təyin edir) və ginekologiyada (endokrin xəstəliklərin və sonsuzluğun səbəblərinin, uşaqlığın yoluxucu xəstəliklərinin, uterin serviks və servikal xəstəliklərin müəyyən edilməsi) bu üsuldan geniş istifadə olunur.[5] Bundan əlavə, bəzi orqanların (qaraciyər, böyrəklər, sinir və əzələ sistemləri, həmçinin bəzi damar lezyonları) xəstəliklərində lezyonun gedişatının və şiddətinin xüsusiyyətlərini (və nəticədə terapiyanın proqnozu və korreksiyası üçün) müəyyən etmək üçün histoloji müayinə tələb olunur. Bununla belə, bu şərtlərin diaqnozu, yəni materialın götürülməsi və tədqiqinin texniki imkanları məhduddur. Bu növ tədbirlər yalnız ixtisaslaşmış müəssisələrdə aparılır və rayon mərkəzlərində mövcud deyildir.[6]
Histoloji müayinə toxumaların mikroskop altında müayinəsidir. Xüsusi məhlullardan (histoloji ötürücülərdən) istifadə edərək, bir toxuma parçası susuzlaşdırılır və otaq temperaturunda bərk kublar olan xüsusi formalarda parafinlə sonradan hopdurulmaq üçün yağda həll olunur. 3 mikrometr qalınlığında təbəqələri çıxara bilən daxili çox kəskin bıçaqlı bir mikrotomdan istifadə edərək bölmələr hazırlanır. Sonradan bölmələr şüşəyə quraşdırılır və boyanmağa hazırlanır (müxtəlif ləkələr üçün hazırlanma üsulları fərqli ola bilər, lakin əksər hallarda bütün parafin qalan yağlarla birlikdə hissələrdən çıxarılır və suda həll olunan maddələrin yayılmasını təmin etmək üçün etanol ilə hopdurulur). Yalnız bundan sonra hüceyrələri və onların elementlərinin, toxumaların hüceyrələrarası maddəsinin müxtəlif elementlərinin mikroskop altında görünən müxtəlif boyalarla boyanma aparılır. Mütəxəssis (klinik patoloq Qərbdə ümumi bir termin olub, patoloq yerli ixtisas nomenklaturasında müəyyən edilmiş bir ad, patomorfoloq və patohistoloq rus dilində patoloqlar arasında geniş istifadə olunan qeyri-rəsmi təyinatlardır) bir obyektin mikroskop altında müayinəsinin nəticələrinə əsasən nəticə verir, onun əsasında isə yekun diaqnoz qoyulur. Əməliyyat zamanı material alındıqda təcili histoloji müayinə etmək, tapılan formalaşmanın nə olduğunu tez bir zamanda müəyyənləşdirmək və sonrakı cərrahi müdaxilənin həcmini və taktikasını müəyyən etmək lazımdır. Metodun mahiyyəti həddindən artıq sürətli (ümumi tədqiqat müddəti 30 dəqiqədir. Standart metodla ümumi tədqiqat müddəti ən azı 3 gün çəkir) preparatın histoloji emal edilmədən (yəni parafin blokuna gətirilmədən) aşağı temperaturda suda dondurulmasıdır. Bu metodun dezavantajı nəticədə hazırlanan preparatın aşağı keyfiyyəti və nəticənin etibarlılığıdır.[7]
Sitoloji tədqiqatla histoloji tədqiqat arasındakı əsas fərq onun toxuma tədqiqi yox, hüceyrə tədqiqi olmasıdır. Məsələn, ginekologiyada ən çox həyata keçirilən prosedurlardan biri uşaqlıq boynunun səthindən yaxma götürülməsidir. Bu tədqiqat xərçəngdən əvvəlki xəstəliklərin erkən aşkarlanması və ya istisna edilməsi məqsədi ilə aparılır.[8] Bu zaman şübhəli formalaşmanın səthindən hüceyrələr alınır. Dərmanı emal etdikdən və rənglədikdən sonra morfoloq alınan hüceyrələri araşdırır və bu formalaşmanın təbiəti haqqında rəy verir. Sitoloji müayinə histoloji ilə müqayisədə o qədər də dəqiq deyildir.[9]
Mədə-bağırsaq traktının xəstəliklərində endoskopik müayinə zamanı xüsusi biopsiya maşası ilə pens biopsiyası aparılır. Belə ki, qida borusu, mədə, onikibarmaq bağırsaq xəstəliklərində fibroqastroskopiya aparılır. Diaqnozun erkən aşkarlanması və təsdiqlənməsi üçün hər bir endoskopik müayinə ilə biopsiyanın aparılması tövsiyə olunur. Yalnız qastroskopiya ilə diaqnoz qoymaqdan çəkinmək tövsiyə olunur. Biopsiya və histoloji müayinə yalnız qastritin etibarlı diaqnozunu təyin etməyə deyil, həm də onun səbəbini, xüsusən də Helicobacter pylori-ni müəyyən etməyə imkan verir.
Yoğun bağırsaq xəstəlikləri zamanı fibrokolonoskopiya və ya rektoskopiya aparılır. Xəstə müayinə ilə əlaqədar müəyyən narahatlıq hiss etsə də, toxuma nümunələrinin götürülməsi ağrısız bir prosedurdur,
Dərinin səthinə yaxın olan orqan və toxumaları yoxlamaq üçün xüsusi iynələrdən istifadə olunur, ponksiyon biopsiyası aparılır. Bir ponksiyon, çox vaxt rentgen, ultrasəs və ya digər qeyri-invaziv nəzarət üsullarının nəzarəti altında xüsusi uzun iynə ilə aparılır. İynənin lümenindən alınan toxuma sütunu sitoloji müayinəyə göndərilir. Bu üsul tez-tez parenximatoz orqanlardan və səthi yerləşən formasiyalardan biopsiya almaq üçün istifadə olunur. Məsələn, süd vəzisindən, qalxanabənzər vəzidən və digər səthi yerləşmiş formasiyalardan material toplamaq üçün ponksiyon biopsiyası istifadə olunur. Qaraciyər, böyrəklər, mədəaltı vəzi kimi daxildə yerləşən orqanların da biopsiyası mümkündür. Bu vəziyyətdə, iynə eyni vaxtda rentgen və ya ultrasəs diaqnostikası ilə istədiyiniz nöqtəyə yönəldilir. Enjeksiyon ümumiyyətlə xəstə tərəfindən yaxşı tolere edilsə də, iynənin keçdiyi dərinin bölgəsi anesteziyanın dəri altına səpilməsi və ya yeridilməsi ilə "dondurulduğu" zaman səthi anesteziya tez-tez istifadə olunur. Qaraciyər biopsiyası üçün həmişə yerli anesteziyadan istifadə olunur. Bəzi hallarda biopsiya zamanı xəstə toxumaların demək olar ki, hamısı bədəndən xaric edilir. Buna görə də biopsiya həm də müalicəvi tədbirdir. Belə ki, çıxarılan hissə xoşxassəlidirsə bu xəstənin tamamilə sağalmasına kömək edir.[10][11]
Orqanların biopsiyası zamanı hər növ yumşaq toxumaların (qaraciyər, böyrəklər, qalxanabənzər vəzi, mədəaltı vəzi, prostat, süd vəziləri və s.) kəsilməsi mümkündür.[12]
Kəsici biopsiya (yəni nüvə biopsiyası və ya əsas biopsiya) zamanı xüsusi birdəfəlik iynə ilə punksiya aparılır. Bu iynə biopsiya tapançasına birləşdirilir. İynə iki hissədən ibarətdir — harpundan və borudan. Prosedura zamanı tapança yüksək sürətlə harpunu atır, harpunun yivinə yumşaq toxuma yerləşdirilir və dərhal sonra kəsici kənarı olan trepan atılaraq həmin toxuma sütununu kəsib götürür. Bu üsulla yalnız bir neçə hüceyrə deyil, törəmənin bütöv toxuma nümunəsi əldə olunur.
Hazırda qaraciyər biopsiyası üçün üç əsas iynə qrupu istifadə olunur: aspirasion, modifikasiya olunmuş aspirasion və kəsici iynələr.
Maye biopsiyası xəstənin qanında şiş hüceyrələrini (CTC) və onların DNT-sini (ctDNA) aşkar etmək üçün yeni metodun qeyri-rəsmi adıdır. 2014-cü ilin əvvəlinə qədər bu üsul yalnız laboratoriya üsulu hesab olunurdu və praktiki onkologiyada tətbiq olunmurdu. 2014-cü ilin fevral ayında yeni bir araşdırma nəşr olundu. Bu araşdırmanın müəllifləri xərçəngin müxtəlif növlərinin erkən aşkarlanması üçün maye biopsiyanı irəli sürdülər.[16]
Alimlərin fikrincə, bu prosedur xərçəngin diaqnostikası və müalicəsində çox mühüm rol oynayacaqdı. Çünki bu üsul simptomlar görünməzdən əvvəl də şiş hüceyrələrinin erkən aşkarlanmasını əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşdırırdı. Maye biopsiyası həkimə ümumi mənzərəni görməyə və xərçəng hüceyrələrinin bədəndə necə yayıldığını anlamağa kömək edir, adi biopsiya isə yalnız yerli şiş haqqında məlumat verirdi.
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|