 |
 |
Love.az |  |
 |
Deduksiya (ing. Deduction; lat. deuctio) — nəticənin öncədən verilmiş müddəalardan məntiqi şəkildə çıxarıldığı mühakimə növü. [1]Deduktiv mühakimə nəticənin yalnız və yalnız əvvəlki müddəalardan məntiqli şəkildə irəli gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Belə mühakimədə müddəalar doğrudursa, nəticənin yalan olması mümkün deyil. [2][3][1][4]Məsələn: "Bütün insanlar ölümlüdür", "Sokrat insandır", "Sokrat ölümlüdür" nəticəsi deduktiv olaraq keçərlidir. Əgər mühakimə həm keçərlidirsə, həm də bütün müddəalar doğrudursa, bu halda o, "səlist arqument" adlanır. Bəzi yanaşmalara görə deduksiya müəllifin niyyəti ilə müəyyən olunur: müəllif müddəaların nəticəyə deduktiv dəstək verdiyini düşünürsə, bu deduktiv mühakimə sayılır. Əgər müəllifin bu inancı səhvdirsə, mühakimə keçərsiz ola bilər, lakin yenə də deduktiv sayılır.
Deduktiv məntiq arqumentlərin nə zaman keçərli olduğunu öyrənir. Semantik yanaşmaya əsasən, bir arqumentin keçərli olması üçün onun heç bir mümkün interpretasiyasında müddəalar doğru olduğu halda nəticə yalan ola bilməz.[5][6] Sintaktik yanaşma isə nəticənin yalnız arqumentin formal strukturuna əsaslanaraq çıxarıldığı "çıxarış qaydaları" ilə maraqlanır. Deduktiv məntiqdə "modus ponens", "modus tollens" kimi çıxarış qaydaları mövcuddur. [5][6] Bu qaydalar "təyinedici qaydalar" adlanır və hansı formal qaydalarla nəticəyə gəlindiyini göstərir. Əgər bir arqument bu qaydalara uyğun deyilsə, bu zaman "formal saxtalıq" (ing. formal fallacy) yaranır. Deduktiv mühakimə, güclü dəstək, amma zəif zəmanət verən induktiv və abduktiv kimi ampliativ mühakimələrdən fərqlənir. Ampliativ mühakimə yeni informasiya əlavə etsə də, nəticənin doğruluğuna zəmanət vermir. Deduktiv mühakimədə isə nəticə artıq müddəalarda ehtiva olunur. Koqnitiv psixologiya insanların deduktiv mühakimələri necə apardığını öyrənir. [7]Məsələn, insanlar "modus ponens" strukturunda arqumentləri daha asan anlayır və düzgün nəticə çıxarırlar, halbuki "modus tollens" strukturu daha çətin qəbul olunur. Eyni zamanda, nəticənin inandırıcılığı da insanların arqumenti keçərli hesab etməsinə təsir edir. Real və konkret nümunələr abstrakt nümunələrə nisbətən daha uğurla dərk olunur.[8]
Deduksiya problemi (ing. Problem of deduction) — fəlsəfə, məntiq, psixologiya və ehtimal nəzəriyyəsi sahələrində aktual olan nəzəri məsələdir. Bu problem əsasən nəticə çıxarma prosesində ilkin fərziyyələrin nəticəyə necə əsas verdiyini və ya nəticənin bu fərziyyələrdən necə qaynaqlandığını araşdırır.
Deduktiv mühakimə — müəyyən fərziyyələrdən (öncüllərdən) məntiqi yolla nəticəyə gəlmə prosesidir. Bu prosesdə nəticə, fərziyyələrə əsasən çıxarılır və əgər mühakimə düzgün aparılmışsa, nəticə doğru olur. Belə mühakimə “keçərli deduksiya” adlanır: fərziyyələr doğru olduğu halda nəticənin də doğru olacağı təmin olunur. Məsələn:
Bu nəticə keçərlidir, çünki onun məntiqi quruluşu düzgündür.
Epistemologiya deduktiv mühakimə zamanı inancın necə əsaslandırıldığını və bu əsaslandırmanın fərziyyələrdən nəticəyə necə keçdiyini izah etməyə çalışır. Burada əsas problem, fərziyyələrə inamın nəticəyə olan inamı necə əsaslandırmasıdır. Ehtimal məntiqi fərziyyələrin ehtimal dərəcəsinin nəticənin ehtimalına təsirini araşdırır. Bu sahədə sual budur: əgər fərziyyələr yüksək ehtimalla doğrudursa, nəticənin də doğrudur demək mümkündürmü? Deduktivizm deduktiv nəticə çıxarmağın yeganə doğru nəticəvermə forması olduğunu irəli sürən mübahisəli tezisdir. Bu yanaşma induktiv və ya abduktiv mühakimələrin də məntiqli ola biləcəyini inkar edir.[5]
Təbii deduksiya — sadə və öz-özünə aydın olan nəticə çıxarma qaydalarına əsaslanan sübut sistemidir. Bu sistemdə məntiqi qaydalar intuitiv və aydın şəkildə təqdim olunur. Fəlsəfədə geometrik metod azsaylı aksiomlardan başlayaraq məntiqi deduksiya yolu ilə geniş və ardıcıl bir sistem qurmağa çalışır. Bu metod Dekart və Spinoza kimi filosoflar tərəfindən tətbiq edilmişdir. Alfred Tarskiyə görə, deduktiv nəticənin 3 əsas xüsusiyyəti var:
Bəzi məntiqçilər deduksiyanı mümkün dünyalarla əlaqələndirir: əgər elə bir mümkün dünya yoxdur ki, orada fərziyyələr doğru, nəticə isə yanlış olsun, o zaman deduksiya keçərlidir. Bu yanaşmada deduktiv mühakimələr üçün əks-nümunələrin olmaması əsas meyardır.
Modern logicians sometimes oppose deduction to induction on the basis that the first concludes from the general to the particular, whereas the second concludes from the particular to the general; this characterization is inaccurate, however, since deduction need not conclude to the particular and its process is far from being the logical inverse of the inductive procedure.
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|