 |
 |
Love.az |  |
 |
Panini(təq. e.ə. 520[1] – təq. e.ə. 460[1]) — qədim Hindistanda yaşamış Sanskrit dilçisi, məntiqçi, filoloq və hörmətli alim idi. O, e.ə. I minilliyin ortalarında yaşamışdır. Həyatı haqqında tarixi faktlar məlum olmasa da, yalnız əsərlərindən çıxarılan nəticələr və çox sonralar qeydə alınmış əfsanələr mövcuddur. Filosofun ən görkəmli əsəri olan Aştadhyayi ənənəvi olaraq Klassik Sanskritin başlanğıcı hesab olunur. Bu əsər Sanskrit dilini sintaksis, morfologiya və lüğətdən ibarət texniki metalinqvistika ilə sistemləşdirərək, onu daha incə və standartlaşdırılmış bir dil kimi rəsmi şəkildə kodlaşdırmışdır.
| Panini | |
|---|---|
| sanskr. पाणिनि | |
 | |
| Doğum tarixi | təq. e.ə. 520[1] |
| Vəfat tarixi | təq. e.ə. 460[1] |
| Əsas maraqları | dilçilik |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
XIX əsrdə Avropa alimləri Aştadhyayi ilə tanış olduqdan sonra, Panini "ilk təsviri dilçi" kimi qəbul edilmiş və hətta "dilçiliyin atası" adlandırılmışdır.[2] Onun qrammatika yanaşması Ferdinand de Sössür və Leonard Blumfild kimi fundamental dilçilərə təsir göstərmişdir.[3]
Panini adı Panina nəslindən olan şəxs mənasını verən bir patronimik addır.[4] Onun tam adı Dakṣiputra Panini idi və bu, Patanjalinin Mahabhaşya əsərinin 1.75.13 və 3.251.12-ci ayələrinə əsaslanır. Adın birinci hissəsi (Dakṣiputra) onun anasının adının Dakṣi olduğunu göstərir. Panininin şəxsi həyatı haqqında dəqiq heç nə məlum deyil. Filosofun qədim Qəndəhar bölgəsində (indiki Şimali-Qərbi Pakistan) yerləşən Salatura şəhərində yaşadığını göstərir. Bu şəhər, çox güman ki, Hind və Kabul çaylarının birləşdiyi yerdə yerləşən Lahor qəsəbəsinin yaxınlığında idi.[5][6] VII əsr Çin alimi Xuanzanqın xatirələrinə görə, Hind çayı üzərində Suoluoduluo adlı bir şəhər var idi və Panini orada anadan olmuş, Vyakarana adlı əsərini də orada yazmışdır.[7][8] Hartmut Şarfeyə görə, Panini Qəndəharda, Əhəmənilər imperiyasının sərhədlərinə yaxın bir yerdə yaşamışdır. Qəndəhar, Əhəmənilərin Hind vadisini fəth etməsindən sonra Əhəməni satraplığı olmuşdur. Buna görə də, texniki baxımdan Paṇini fars hakimiyyəti altında yaşamış olmalı idi, lakin onun əsərlərində fars dilinə dair heç bir məlumat və ya təsir görünmür.[9] Patrik Olivellenin fikrincə, Panininin mətnləri və ona edilən istinadlar onun açıq şəkildə şimal bölgəsinə, ehtimal ki, şimal-qərb regionuna mənsub olduğunu göstərir.
Panini qədim Sanskrit dilçisi, Sanskrit qrammatikasına dair "Aştadhyayi" adlı əsəri ilə tanınır.[10] Bu sutra-üslublu traktat, dilçilik, sintaksis və semantika üzrə 3,995 qaydadan ibarət olub, Vedaların köməkçi elmlərindən biri olan Vyakaraṇa sahəsinin əsas mətnidir. [11] Panininin isim birləşmələrinə dair təhlili, müasir Hind dillərində birləşmələrin öyrənilməsinin əsasını təşkil edir. Onun hərtərəfli və elmi qrammatika nəzəriyyəsi, ənənəvi olaraq Klassik Sanskritin başlanğıcı hesab olunur. Sistematik traktatı, iki minillik ərzində Sanskriti Hindistanda öyrənmə və ədəbiyyatın əsas dili halına gətirmişdir.[12] Panininin morfoloji təhlil nəzəriyyəsi, 20-ci əsrə qədər Qərb nəzəriyyələrindən daha inkişaf etmiş hesab olunur. Onun traktatı generativ və təsviri xarakter daşıyır.[13]
Panininin işi 19-cu əsrdə Avropada tanınmağa başladı və ilk olaraq Franz Bopp vasitəsilə müasir dilçiliyə təsir göstərdi. Daha sonra isə Ferdinand de Sössür, Leonard Blumfild və Roman Yakobson kimi Sanskrit dili üzrə ixtisaslaşmış alimlərin yaradıcılığına təsir etdi. Frits Staal (1930–2012) Hindistanın dil haqqında ideyalarının Avropaya təsirini araşdırmışdır. O, bu əlaqənin müxtəlif aspektlərini təsvir etdikdən sonra qeyd edir ki, Ferdinand de Sössürün 1894-cü ildə irəli sürdüyü və Noam Çomski tərəfindən 1957-ci ildə inkişaf etdirilən dildə formal qaydalar ideyasının kökləri Paninin qrammatikasındakı formal qaydalara Avropanın marağına əsaslana bilər. Xüsusilə də, Sanskrit dili üzrə otuz il mühazirə oxuyan de Sössür Panini və Bhartrihari tərəfindən təsirlənmiş ola bilər. Daha da əhəmiyyətlisi, formal qaydaların məntiq və riyaziyyatdan kənar sahələrdə də tətbiq oluna biləcəyi fikri, böyük ehtimalla, Avropanın Sanskrit qrammatika ənənəsi ilə təması nəticəsində formalaşmışdır.[14]
Panini və Hindistanlı dilçi Bhartrihari, Sanskrit dili üzrə professor olan və müasir struktur dilçiliyin atası hesab edilən Ferdinand de Sössürün bir çox əsas ideyalarına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Digər tərəfdən isə, Çarlz S. Pirs ilə birlikdə semiotikaya təsir etmişdir, baxmayaraq ki, Sössür bu konsepti "semiologiya" adlandırmışdı. Sössür özü bəzi ideyalarına təsir kimi Hindistan qrammatikasına istinad etmişdir. 1879-cu ildə nəşr olunmuş "Memoire sur le systeme primitif des voyelles dans les langues indo-europeennes" (Hind-Avropa dillərində Saitlərin Əsas Sistemi haqqında Məqalə) əsərində o, Hindistan qrammatikasından bəhs etmişdir. 1881-ci ildə çap olunmuş "De lemploi du genitif absolu en sanscrit" (Sanskrit dilində Mütləq Genitivin İstifadəsi haqqında) əsərində isə Sössür birbaşa olaraq Paniniyə istinad edir.
Prem Sinq, 1998-ci ildə Panininin qrammatikasının alman dilinə tərcüməsinin yenidən çapına yazdığı ön sözdə belə nəticəyə gəlmişdir ki, "Panininin işinin Hind-Avropa dilçiliyinə təsiri müxtəlif tədqiqatlarda özünü göstərir" və bir sıra "fundamental əsərlər" arasında Sössürün işləri də var. O, həmçinin vurğulayır ki, bu təsir "laryngeal nəzəriyyəsinin" yaranmasına da yol açmışdır və əlavə edir: "Bu cür struktur təhlili, Panininin analitik tədrisindən təsirləndiyini göstərir".[15][16]
Kembric Universitetinin doktorantı Rişi Rajpopat, doktorluq dissertasiyasında[17] Paninini daha dərindən anlamaq üçün sadə bir sistem dizayn etmişdir.[18][19] Onun dissertasiyası, Hindistanlı Sanskrit alimləri tərəfindən səhv əsaslar və qaydaların yanlış başa düşülməsi üzərində qurulduğu üçün tənqid edilmişdir.[20]
Pāṇini had an extraordinary mind and he built a machine unrivalled in human history. He didn't expect us to add new ideas to his rules. The more we fiddle with Pāṇini's grammar, the more it eludes us.
 |
 |
LOVE.AZ |  |
 |
|